Unamunok, beste zenbaiten gisara, euskarari hileta duin bat eman nahi izan zion, gure hizkuntzak ezin omen baitzion aurre egin garai modernoei. Gaur egun, aski argi dakigu hori ez dela hala, eta bereziki hizkuntzaren beraren kanpoko arrazoiengatik nahi beste ez bada erabiltzen ere, badakigu medikuntza, filosofia, zuzenbidea, fisika eta hizkuntzalaritza gisako arlo espezifikoen inguruan euskaraz mintzo gaitezkeela. Batzuetan sortzea egokitzen bazaigu ere, gehienetan itzuli egin beharko ditugu jakintza eremu bateko hitz zehatz eta zientifikoak. Hori kasuan kasuko arloko euskal adituek berek egin izan dute askotan, eta beste hainbatetan, itzultzaileok heldu behar izan diogu erronkari. Horri buruzkoa izanen da hileroko hausnarketa tarteari hasiera emanen dion gaia.
Sarri, gainera, nahiz eta terminoa guk geuk sortu behar izan ez, aski da interneten kuxkuxean ibiltzea ordain egoki, ongi osatu eta bateraturik ez aurkitzeko. Zortea badugu, euskaraz erabili izan dela ikusiko dugu, eta orduan, erabilitako hori zuzenean har dezakegu eta gehiegi pentsatu gabe eman; eratorpenen kasuan, atzizkia aldatu diezaiokegu, edo hitz-elkarketa bada, hitzetako bat; eta bestela, dagoena gustuko ez badugu, guk geuk sortu. Erroturik dagoen eta erabilpen aldiak aintzat hartu beharko ditugu, baita ere. Hala ere, ezer baino lehen, ordaina aurkitu behar dugu, eta horretarako, non eta nola bilatu jakin behar. Hiztegi, datu-base eta korpusetan deus ez bada, arloan espezializatutako komunitatean galdetzea onena, horretarako aukera izanez gero.
Gaurkoan, ordea, bai dagoena gustuko ez dugulako (arrazoitutako gustua, jakina) bai aurkitu ez dugulako edo egon ez dagoelako neologismoa guk geuk sortzeari buruz mintzatuko gara.
Aspaldi, teorialariak itzulpen metodoaren bila aritu ziren, bera eta bakarra balitz bezala, aspaldi eta orain ere zientzietan gertatzen den moduan, egia (teorikoa, morala eta beste) lortzeko, hots, ditxosozko baliokidetasuna, gurean. Gaur egun, ordea, badakigu ez dela metodo bakar eta absoluturik, baizik eta itzulpen estrategiak eta prozedurak ditugula, eta itzulpen motaren arabera kasuan kasukoak aplikatu beharko ditugula, modu inkontzientean askotan, eta koherentzia gordez, betiere. Alta, terminologia itzultzeko orduan, koherentziaz ahantzi egiten gara, eta maiz kontzeptu berari erreferentzia egiten dioten bi termino (edo gehiago) erdi finkatzen dira lexikoan.
Prozedura horietakoren batzuk aipatze aldera, mailegua (eta horren barruan kalkoa) estandar deitzen den jatorrizko horretatik hurbilago legoke, eta eratorpena eta hitz-elkarketa, berriz, urrunago. Ez gara hasiko batzuen eta besteen arteko aldeak, onurak eta oztopoak azaltzen, aski ezagunak direlakoan, baina aipatu nahi dugu, ordea, bi joera nabarmentzen direla. Batetik, estandarra omen den hori euskararen beharretara (fonologikoak, usu) egokitzea; bestetik, hitzak zer esan nahi duen aintzat hartu, eta euskarak dituen baliabideekin ordaina ematea. Horrela sortu dira, esaterako, krustazeo eta oskoldun bikotea.
Ez da ariketa zaila, Euskalbar tresnari esker, horiei buruz hiztegiek zer dakarten ikustea. Elebidunekin hasteko, Euskaltermek bi hitzak ematen ditu, aski nahasmenaz; “oskoldun-hazkuntza” deritzo lanbide heziketako modulu bati, baina “krustazeo-hazle” izendatu zuen lanbidea Langai enplegu sailak. Elhuyarrek krustazeo ematen du, Zehazkik bai krustazeo bai oskoldun. Elebakarrei erreparatzen badiegu, Batuak biak dakartza, eta sinonimotzat ditu; Orotarikoan ez da bat ere ageri. Gaur egungo entziklopedia nagusiak, Wikipediak, alegia, biak sarrera bakarrean aurkezten dizkigu, hori bai, “krustazeo” izenburupean. Ereduzko Prosa Gaur kontsultatuz gero, oskoldun da nagusi, 8 sarrerekin (4 liburutan eta beste horrenbeste prentsan), krustazeoren 2 agerraldien aldean (bana).
Eta zein aukeratu? “Oskoldun” hitza eta ez terminoa dela esanen dute batzuek, are eskolakoa dela eta zientifikotasuna falta duela. Zergatik, baina? Noren estandarizazioa da “krustazeo” hitza? Gaztelerarena (crustáceo) eta frantsesarena (crustacé) baliteke, baina ez alemanarena (krebstiere), adibidez. Ondo-ondoan ditugun erdarek emanen al digute irizpide zilegi bakarra terminoak sortzeko? Ingelesa izanen da jarraitu beharreko unibertsala? Zer argibide ematen digu “krustazeo” adierazleak adieraziari buruz? Batere ez, esanen nuke, ez bada gaztelera edo frantsesa jakitearen bidez heltzen zaiguna. “Oskoldun” hitzak, ordea, argi esaten du oskola duen zerbait dela, esanahi zehatza ez badakigu ere. Zenbaitek esanen du nahasmena sor lezakeela hizkuntza nagusietan erabiltzen den terminoa bat ez etortzea euskarakoarekin. Hitzak berak adieraziari buruzko informazioa ematen badu, ez dugu uste halakorik gertatuko denik. Nolanahi ere, badaude moduak hori saihesteko; aski da aurreneko aldiz testuan agertzean parentesi artean jatorrizko hitza jartzea, terminoa finkatzen den arte.
Ez da gure asmoa eratorpenaren eta garbizalekeriaren apologia egitea. Maileguak eta kalkoak egunero ditugu ahoan, eta ez diegu muzin egiten (konta beza irakurleak, bestela, zenbat ageri diren gogoeta labur honetan). Terminologia hitza bera neologismo hibridoa dugu. Batetik, “terminus” latinetik dator, eta ekintzak bukatzen edo egiten duen hori adierazten du; bestetik, grekotik datorren “logia” hitza bera eratorpena da, “logos” (hitza, adierazpena) eta “-ia” atzizkia (ekintza) elkartuz, diskurtso adiera duena. Bide batez, terminologia hitza, ondoko erdaretan ez ezik, antzera osatu da turkieraz, alemanez, nederlanderaz eta suomieraz ere, besteak beste. Esan dezagun, bada, krustazeo-oskoldun alderaketarekin gogora ekarri nahi dugula ez dagoela bide bakarra. Izan ere, maiz bide errazenera jotzen dugu (ez al da hori unibertsaltasunaren gainetik benetako arrazoi!), eta ondorioz, idatziak betetzen zaizkigu aurreko batean irakurritako “gentrifikazio” gisakoekin.
Lehen aipaturiko tradizioari ere begiratu behar zaio noiz edo noiz. Besteak beste, historiako terminoak hartzen baditugu, arlo horretan ere nahas-mahasa handia dela ikusiko dugu. Belaunaldia, izengoitia eta erresuma gorabehera, Antso, Karlos, Joana eta Luis omen dira erroturiko izenak, nahiz eta beste aukerak ere badiren. Egun badirudi joera orokorra atzerriko izen bereziak bere horretan uztea dela (hala ere, oraindik ez da modu bateraturik azentu-markei eta deklinabideari dagokionean), baina joera ez zen bera duela zenbait urte, eta horrela heldu zaizkigu guri; alferrik gabiltza, beraz, egungo arau eta joerei egokitu eta lehenengoak aldatu nahian. Gainera, historiako terminoak gaur egungo moldeen aurka doazelako aldatzen hasiz gero, gauza bera eta arrazoi handiagoz beharko genituzke aldatu duela ez horrenbeste gaizki eratu eta bolo-bolo dabiltzan beste batzuk ere, lurraldetasun eta bakegintza, kasu.
Era berean, kontuan hartu behar dugu lehen hitz berezitua zena egun kale hizkeran erabiltzen dela, eta baita alderantzizko noranzkoan ere. Horrela, bada, “erresonantzia” hitz berezitua zena etxean nahiz kalean entzuten dugu; eta “artikulu” hitzarekin zabalkuntza semantikoa gertatu da, dekretu eta zuzenbide testuetan aurki dezakegu, nahiz eta ez duen egunkariko beste adiera galdu (beste adibide batzuk dira “sagu” eta “alor”). Badira beste zenbait termino erabiltzen ez ditugun arren, komunikabideen bidez sartu eta ezagutza pasibokoa zaiguna, “inflazio”, kasu. Hasieran neologismo zirelako arrotz zitzaizkigun hitz aunitz guretu ditugu, bai mailegu eta kalko, bai eratorpen eta hitz-elkarketa bidez. Hona adibide sinple bat:
ADITZERA
Jainkoak daki zer oker ikaragarriyak gertatu litezken Probintzi ontan, ill onen 26-ean, Paristik-Madrilla, gure kamiyo errialetan, chimista bezela pasako diran automovil izena duten eta, baforiaren bidez, neurririk gabe korritzen duten gurdi edo koche mota berriyakiñ.
Ala, nere aldetik eragotzi nairik alegiñ guztian, desgrazi edo doakabe oyek,
debekatzen det, osoro, Probintziako kamiyo errialetan egun ortan ibilltzea, goizeko seyetatik arratseko zortziyak arte, persona, animali, gurdi eta beste orlako edozeiñ gauz, Beobiya, Irún, Errenteriya, Donostiya, Lasarte, Andoaiñ, Billabona, Irura, Tolosa, Alegriya, Ikaztegiyeta, Legorreta, Isasondo, Villafranka, Beasain, Idiazabal eta Echegarate-ko mugaraño.
(Tolosako Udalak 1903an eginiko bandoa)
Azkenik, iruditzen zaigu itzulpenaren eta terminologiaren arteko harremana simetrikoa dela; terminologia beharrezkoa bada itzulpengintzarako, alderantzizkoa ere esan daiteke, alegia, itzulpena beharrezkoa dela terminologiarentzako. Itzulpenari esker sortzen baitira hitzak euskaraz, elikatzen eta aberasten hiztegia. Hala ere, noizbehinka badirudi hiztegi hori puztearren edonola sortzen ditugula terminoak, edonola ematen ordainak, atzorako zen lanak larrituta. Alta, Unamuno lurperatzen saiatu zen hizkuntzaren mesedetan, egin dezagun guziok, adituek zein itzultzaileek, ahalegin bat terminologia zehatz, bateratu eta osasuntsuaren alde.
Sakontzeko:
• Agirre García, Jaione (2002). Historia idaztean eta irakastean sortzen diren terminologia arazoak eta proposamenak egin beharra: errege-erreginen izenen adibidea. http://www.ei.ehu.es/p289-content/eu/contenidos/informacion/euskara_inst_jardunaldiak2002/eu_jard2002/adjuntos/11.pdf
• Aierbe Mendizabal, Axun (2001). Teknolekto ugari baliatzen duten hizkerak. http://www.euskaltzaindia.net/dok/ikerbilduma/70505.pdf
Eskerrak:
Testu hau loratzen lagundu du Aritz Irurtzun irakasleak unibertsitateko klaseetan jarritako kimuak; hala ere, autoreari dagozkio oker eta gaizki esanak.
danelesarriugarte
2012-03-12
Bai, gure esker ona Aritzi eta nire txalo beroenak zuri Garazi, gaiari adarretatik heltzeagatik eta hain ondo. Egunetik egunera terminologia bateratzearena beharrezkoagoa iruditzen zait, oro har edozein arlotako artikuluren bat irakurtzen dudanean eta zehazki makina-erremintaren inguruko itzulpen-proba bat bidaltzen didatenean. Ezin dugu orain arte nagusi izan diren behin behineko adabakiak erabiltzen jarraitu eta bateratze prozesua bat-batean gauzatzea ezinezkoa dela onartzen dudan arren, apurka-apurka aurrerantz egin behar dugu halamoduzko erosotasunean iltzatuta gelditu beharrean.
Bestalde, eta krustazeo-oskoldun bikotearen harira, klasean aipatutako beste adibide bat ekarri nahi nuke, zerebelo vs. garuntxorena, hain zuzen. Euskararen balioaren inguruko aurreiritziekin eta gutxiagotasun ustearekin hezi gaituztenez gure lehendabiziko jarrera izan daiteke garuntxoren kontra egitea, ez baitzaigu nahikoa termino serioa iruditzen garunaren zati bat izendatzeko. Aldiz, zerebelo latinetik dator (cerebellum-ek izatez garun txiki esan nahi du) eta frantsesak (cervelet) , gaztelerak (cerebelo) eta ingelesak (cerebellum) erabiltzen dute. Aleman hiztunek, ostera, “klein Hirn” diote, hitzez hitz itzulita garun txiki esan nahi duena. Lotsa izpirik eta beraien hautua justifikatzeko premiarik gabe.
Kontzeptu edo, kasu honetan, gorputzeko atal jakin bati erreferentzia egiteko bi termino izateak nahasmena besterik ez duela sortzen iruditzen zait eta euskaraz idatzi, ikasi eta pentsatu gura dugunoi ez digula, inondik inora, mesederik egiten. Hortaz, Garaziren deiarekin bat egiten dut, halaber, gaurdaino eta oraindik ere euskarazko terminologia zehatz, bateratu eta osasuntsuaren alde gogor lan egin (eta egiten) dutenekin.
Mikel
2012-03-13
Artikuluak gogora ekarri dit orain dela urte batzuk irakurri nuen “Euskara batuaren ajeak” liburua, Ibon Sarasolarena. Aztertzen dituenak terminoak ez badira ere, bertan eduki nuen lehenengo aldiz hitzen nazioartekotasun irizpidearen berri, eta, ildo horretatik, buruan iltzatuta gelditu zitzaizkidan adibideak, bi: kokodrilo/krokodilo eta orkesta/orkestra; biak ere adibide garden askoak, ordura arte gaztelaniaren ereduari itsu-itsuan jarraitzeko arazorik edukiko ez lukeen itzultzaile haziarentzat (fruitua eman dezakeen hazia, ez hazi dena).
danelesarriugarte
2012-03-13
Bai, hizkuntzarekin bueltaka gabiltzan guztiontzat irakurri beharrekoa da Sarasolaren liburua, dudarik gabe. Izan ere, arretaz aztertu gabe irentsi ditugun hitz asko jartzen ditu zalantzan, zuk aipatutako biak, besteak beste. Eskerrik asko Mikel eta ondo segi lur euritsu horietan.
AI
2012-03-13
Oso interesgarria, seguru hari honetatik tiraka tesi dotoreren bat egin zitekeela…
Iñigo
2012-03-20
Nazioartekotasuna irizpide bat baizik ez da, hala ere, neologismoetarako batez ere oso erabilgarria. Denean bezala, ikuspegi kritikoa gailendu behar zaio erabateko konponbide xinpleari.
Aurretik ebatzi beharra dago, batetik, ea tradizioan inoiz halakorik erabili den eta, bestetik, teknolekto horretan dihardutenek (jakintza-arlo horretakoek) zer forma hobetsi duten. Horiek ere badute garrantzirik, ezin baitugu aldiro hizkuntza asmatu, hitz hau edo bestea gogoko ez dugulako aitzakian. Hizkuntza komunikazioa da eta.
Bestetik, nazioartekotasunak badu arazo handi samar bat: norainokoa da? Bada nazioartekotasun minimo bat: auzo-erdarena. Harago jo behar izanez gero, noraino hedatu behar genuke irizpide hori: zergatik alemana bai eta suomiera ez, esaterako?
Garazi
2012-03-21
Bai, Iñigo, zurekin ados, horregatik ez dugu irtenbide bakar eta zehatzik eman, gaiaren zailtasunak eta ertzak aurkeztu baino. Egia da teknolektoko adituei galdetzea edo nola erabiltzen den ikustea egokiena dela, nahiz eta iruditzen zaidan beti ez dela posible, saiatu arren.
Nazioartekotasunaren harira, ezbairik gabe onartzen dut ez dela erraza mugak zehaztea. Baina minimoa izanik ere, uste dut frantsesa eta gaztelera ez direla nazioarteko, ez beti, behintzat. Are gehiago biak latindar jatorria dutela kontuan izanik. Eta ez da, zuk esan bezala, alemana edo suomiera kontua. Arloaren araberako hautua ere izanen da, eta hizkuntza aitzindaria zein izan den, ezta?
Egia esan ez daukat zailtasun honetarako erantzun magikorik, eta hain zuzen, horregatik hausnarketa.
Iñigo
2012-03-21
Gaur egun, ordea, inoiz baino errazago jakin daiteke zer erabiltzen duten arloko adituek: corpusetan bilaketa eginda.
Har dezagun garuntxo/zerebelo bikotea, esaterako, ariketa gisa:
ZTC: zerebelo (111 agerraldi) / garuntxo (2 agerraldi)
CorpEus: zerebeloa (44) / garuntxoa (11) [forma osoak bilatu behar dira “garuntxo”rako]
danelesarriugarte
2012-03-21
Bai, hala da, egun ezin errazago egiaztatu daiteke zein den adituen hautua eta aipatu kasuan zerebelo nabarmen gailentzen zaio garuntxori. Nire asmoa ez da zerebelo/garuntxoaren inguruan gehien dakitenek egindako aukeraketaren egokitasuna zalantzan jartzea, dena den, iruditzen zait aiseegi jotzen dela kalko hausnartu gabekora, adibide honetan eta beste askotan ikusten den moduan. Alta, hausnarketa linguistikoaz ari naiz, ziur bainago zerebelo darabiltenek beste irizpide eta arrazoi sendo batzuen arabera egin dutela horren alde. Baina, niretzat, irizpide guztiak dira kontuan hartu beharrekoak, itzultzaileak ez luke adituaren hitza itsuan jarraitu behar, eta alderantziz.
Bestalde, nik alemana aipatu dut hori delako – euskaraz gain – nolabait kontrolatzen dudan latinetik ez datorren hizkuntza bakarra. Beste hizkuntza batzuek, demagun suomierak, adibide zehatzetan egindako hautua zein den erraz topatu badezaket ere, ez dakit zein den, oro har, kanpoko hitzen aurrean hartzen duen jarrera. Alemanarena apurtxo bat ezagunagoa egiten zait eta halaber, oso interesgarria begitandu. Horregatik ekarri nahi izan dut, termino zehatz baten adibidetzat baino, beste eredu bat aztertze aldera.
Iñigo
2012-03-21
Oso eztabaida mamitsua da, ad infinitum luza liteke. oso egoki aurkeztu duzue, gainera. Dena dela, gogoetagai batzuk:
1. “Zerebelo” Hiztegi Batuan jasoa dago (“garuntxo” bezala). Beraz, aitzakiarik gabekoa.
2. Arloko aditu gehienek erabiltzen dute, biak aukeran izanda ere.
3. Euskarak badu termino hori; hizkuntzaren sisteman txertatuta dago.
4. “Garuntxo” lehenesteko arrazoi bakarra garbizaletasuna da, datuen argitan.
5. Kontzeptu berriak sortu eta berehala eratu behar dira neologismoak: maileguak erabiliz nahiz euskararen hitz-erabidera joz. Gerora hizkuntza “txukuntzen” ahalegintzea kontu handiz egin beharrekoa da.
6. Lehenbizi, gurera begiratu behar da, eta, gero, kanpora.
Ez nabil inor leziatu nahian, haatik. Hala iruditzen bazaio inori, barka.
danelesarriugarte
2012-03-21
Alderantziz, nik behintzat biziki eskertzen dizkizut egindako ekarpenak.