Urriaren azken hondarrarekin iritsi zaigu ofiziokideak hizketan ipintzeko ordua. Gaurkoan Amaia Apalauza (Iruñea, 1979) itzul- eta zuzentzailea ekarri dugu. Hizkuntzarekin lotutako hainbat lanetan ibilitakoa da Apalauza, doktoretza egina du dialektologian eta literaturako itzulpenak ere orraztu ditu, besteak beste, Ray Bradburyren Fahrenheit 451 (Txalaparta, 2010). Preludioa gehiago luzatu gabe, hona hemen Zumaiako haizetean bildu genituenak. Mila esker Amaia!
Elearazi: Euskal Filologia ikasi zenuen, baina zuzentzaile moduan ezagutzen zaitugu: nola hasi zinen zu kontu hauetan lanean?
Amaia Apalauza: Doktoretza-tesia egiten ari nintzen garaian, EHUko Euskara Zerbitzuan aritzeko beka bat eman zidaten. Huraxe izan zen nire lehenengo kontaktua itzulpengintzarekin eta zuzenketarekin, eta iruditzen zait izan nezakeen eskolarik onena izan nuela han. Unibertsitateko testuekin egiten genuen lan, eta, hasieran, ez nuen testu askorik zuzentzen, baina, gero, zuzenketen datu-base bat sortu genuen, eta handik aurrera gehiago aritu nintzen. Horrez gain, erizaintzako eta sexologiako hiztegia ere osatu genituen bolada hartan. Talde-lana izan zen, lankidetzan aritu baikinen arlo horietako irakasleak, teknikari bat eta Euskara Zerbitzua bera. Irakasleek eta teknikariak edukiari erreparatzen zioten, eta guk, hizkuntzaren egokitasunari. Oso lan polita izan zen; hiztegi bat egitea aukera paregabea da hiztegi bat zer den barrutik ikusteko. Bestalde, gaiari buruz asko ikasten duzu, eta oso zehatza izan behar duzu: 10 hitzetan esan badaiteke, ez itzazu erabili 15 hitz.
E: Hain zuzen ere, duela bi urte aurkeztu zenuen doktore-tesia: Nafarroako ipar-mendebaleko hizkeren egitura geolinguistikoa. Gai horri heldu nahi genioke orain, zuzenketenari berriz lotu aurretik. Nolatan ekin zenion proiektuari?
A. A.: Hasiera batean, tesina egin nuen Imozko euskarari buruz, dialektologiako ikerketa bat, eta liburu bat ere argitaratu nuen. Ondoren, ikertu ahala konturatu nintzen ez zuela zentzurik soilik Imotz aztertzeak, eta eremua zabaldu nuen, Imoztik Nafarroako ipar-mendebaldera.
E: Zer lan-metodologia erabili zenuen?
A. A.: Hasteko, asko irakurri nuen. Gero, herriz herri ibili nintzen grabaketak egiten. Herri txikiak dira, baina pila bat. Hasieran, hamar bat lekuko grabatzen nituen herri bakoitzean, baina kopuru hori txikiagotuz joan zen gero, eremua ere asko zabaldu baitzitzaidan. Batzuetan, elkarrizketa libreak egiten nituen hiztunekin, eta, beste batzuetan, inkesta zehatzak, dialektologian ohi denez. Grabatu aurretik, hiztunekin biltzen nintzen, elkar ezagutzeko eta konfiantza hartzen joateko, grabagailurik gabe. Hiztunei ongi azaltzen nien zer nahi nuen, eta zertarako, eta hurrengo saio batean egiten genuen grabaketa. Askotan, gainera, grabaketa bat baino gehiago egiten nuen hiztun bakoitzarekin; haiek pozik geratzen ziren, eta neronentzat ere luxua zen hori! Gero, bildutako guztiarekin puzzle antzeko bat osatu nuen: irizpide linguistiko jakin batzuk finkatu ondoren, herriak multzokatu egin nituen, nolabait. Hurrengo urratsa izan zen neure buruari galdetzea ea zergatik partekatzen duten herri batzuek ezaugarri multzo jakin bat. Ondorioztatu nuen gehienetan arrazoi sozioekonomikoak izaten direla tartean: azokak, festak, ezkontzak, lana… pertsonen arteko harremanak, azken batean. Gizarte-harremanek erabateko eragina izaten dute hizkuntzan.
E: Duela hilabete gutxi lagun bati tesinako epaimahaikideek egin zioten galdera lapurtuz, zer ekarpen egin dizu ikerketa-lanak?
A. A.: Ni nafarra naiz, Iruñekoa, eta nire familia Nafarroako ipar-mendebal horretan biltzen da, Goldaratz eta Betelu artean. Tesi honen beharra ikusten nuen gazteen artean herri-hizkera nabarmen aldatu delako eta, areago, zenbait lekutan desagertu egingo delako ziurrenik. Oso hizkera aberatsa da, hango eta hemengo ezaugarrien halako nahaste-borraste bat baita. Alegia, Euskal Herriaren erdigunean dagoenez, alderdi askotatik jaso du eragina. Eta eragin horien zenbaterainokoak diren ikertu nahi izan nuen. Batzuek esaten dute, eta askotan entzuten da, Nafarroako mendebaleko hizkerek asko edan dutela Euskal Herriko erdialdeko hizkeretatik, baina ni ez nator guztiz bat: erdialde horretako ezaugarriak badaude, bai, baina hizkera nafarrak dira, Nafarroan hedatu diren ezaugarriak baitira han nagusi, eta ez hainbeste erdialdekoak.
Bestalde, niretzat gozamen hutsa izan zen mikrofonoa jarri eta jendearen istorioak entzutea. Oso harrera ona izan nuen; jendea desiratzen zegoen kontatzeko.
E: Gure honetan hain sarritan aipatzen ez badugu ere, itzulpen-bulegoetako jarduna dugu hainbat eta hainbat itzultzaileren ogibide nagusi. Guk geuk ere gisako lanetan ari ginela egin genuen zurekin topo. Gaurkoan, ikusgarriago bilakatu nahi dugu aspaldiko lagun hori: administrazio-itzulpena.
A. A.: Urtebetez egin nuen lan, buru-belarri, itzulpen-enpresa batean, eta balio izan zidan bulegoetako errealitatea ezagutzeko. Oso entrenamendu ona da, itzuli, itzuli eta itzuli jarduten duzulako zortzi orduz. Badu alde txarra, jakina, itzulpenak gutxitan izaten baitira politak. Horrez gain, arriskutsua izan daiteke lan horretan oso enkasillatuta gelditzea; niretzat, ugaritasuna ondo dago ikusteko zer dagoen han eta hemen, baina aldatu egin nahi izaten dut. Bulegoko lana produzitzea da, tornilloak produzitzen arituko bazina bezala, eta, kalitateari ere begiratzen zaion arren, lanak entregatzeko epeak estuak izaten dira. Badu kate-lanaren antza, nolabait. Nolanahi ere, oso baliagarria da entrenatzeko, eta baita taldean lan egiteko eta talde-lanak zer onura dakartzan ikusteko ere.
Orain ere, tarteka suertatzen zaizkit halako lanak, baina neure kasa aritzen naiz, eta horrek aukera ematen dit beste mota batzuetako lanak ere tartekatzeko.
E: Etor gaitezen literaturara. Philip Rothek idatzi eta Nagore Tolosak euskaratutako Suminez (Meettok, 2009) izan zen zure estreinaldia, literaturako itzulpenen zuzentzaile gisa.
A. A.: Nagore lagun baten bitartez iritsi zen nigana, eta eskatu zidan ea testua zuzenduko nuen. Niretzat erronka bat zen, eta erronkak asko gustatzen zaizkit, baina ikara pixka bat ere ematen zidan, literatura-testu bat ez baita akta bat, ez da lan mekanikoa. Idazlearen mundu literarioan sartu behar duzu.
Esperientzia ederra izan zen; Nagore oso itzultzaile ona da, eta, horregatik, beste maila bateko zuzenketak egin behar izan nituen. Zuzendu hitza bera ez zait gustatzen; nik lanak begiratu egiten ditut, eta itzultzaileei proposamenak bota. Esaldiren batean trabatzen banaiz, lehenik eta behin saiatzen naiz deszifratzen ea zer esan nahi duen benetan esaldi horrek, eta buruari bueltaka hasten naiz, ea nola esan ote daitekeen hori beste modu batera. Baina ni aholkularia naiz, nolabait: azken hitza eta erabakia beti da itzultzailearena.
E: Zeregin kuttuna, beraz?
A. A.: Zuzenketaren munduan orain arte gehien gustatu zaidan lana literaturakoa izan da, bai. Nire ustez, zuzenketaren maila gorena literatura-zuzenketa da; gehienbat Nagore Tolosarekin eta Itziar Otegirekin lan egin dut, itzultzaile bikainak biak ere. Alegia, nire eskuetara iristen diren testuek dagoeneko badute maila oso sendo bat, eta niretzat plazer hutsa da hizkuntzaren maila goren horretan zirriku guztietan arakatzen ibiltzea. Jolasa da niretzat. Nagorek esaten dit ingeniari-lana egiten dudala, baina iruditzen zait ingeniariarenak baino askoz dibertigarriagoa izan behar duela nire lanak, bai horixe.
E: Berriki suediarrek saritutako Alice Munroren ipuin-bilduma bateko (euskarazko bakarreko) zuzenketak ere zeuk egin zenituen. Zorion handiegia (Meettok, 2012) lau itzultzailek ekarri ziguten elkarlanean: Aiora Jaka, Itziar Otegi, Nagore Tolosa eta Naroa Zubillagak. Berezitasunik sortu al zuen horrek zure zereginean?
A. A.: Itzultzaileek berek irizpide batzuk bateratu zituzten, eta, aurretik jakin izan ez banu lau pertsona zirela, ez dakit testuari erreparatuta soilik konturatuko nintzatekeen. Hasieran beldur pixka bat sartu zitzaidan arren ez zegoen hainbesteko alderik; hala ere, iruditzen zait itzultzaile bakoitzak bere estiloa duela eta hori errespetatu beharra dagoela. Eta aberasgarria ere izan daitekeela ipuin-liburu batean; azken batean, idazleak berak ere estiloa alda dezake ipuin batetik bestera.
E.: Zuzenketak gustuko ez dituenik eta zuzentzaileak talibantzat hartzen dituenik bada. Gu geu ez gatoz bat.
A. A.: Bada denetarik; bada jendea zuzenketarik onartzen ez duena. Nire lana ez da esatea “hau gaizki dago” edo “hau horrela idatzi behar duzu”, baizik eta testua hobetzen laguntzea. Nire jarrera beti negoziatzekoa da. Esaldi batek funtzionatzen ez badu, proposatzen dut fraseologia edo dena delakoa aldatzea, baina erabakia idazle bakoitzaren esku dago beti. Nire lana laguntzea da, ez derrigortzea; jakina, gramatika-arauak nahitaez bete behar dira, baina, hortik aurrera, testuaren egileak erabakitzen du non jartzen duen egokitasunaren langa.
Gaur egungo itzultzaileek ez dute gramatika-akatsik egiten (halako kontuak EGAko azterketetan zuzendu behar izaten dira); gehiago izaten dira kohesioari edo fraseologiari buruzko kontuak. Esaldi bakoitzarekin atzera egin behar baduzu, ulertzen ez duzulako, testuak ez du funtzionatzen. Gure lana da mekanismoak ematea testu hori hobetzeko, komunikatiboagoa egiteko, irakurriko duenari erraztasunak emateko.
E: Amaitzeko, domekan zuzentzailearen nazioarteko eguna izan zela eta, aldarrikapenik zure ofizioaren alde?
A. A.: Normalean, liburuetan ez dugu zuzentzailearen izenik ikusten, eta nire aldarrikapen txikia hori izango litzateke: ager dadila, figurari duen garrantzia emateko.
urria 31, 2013 @ Danele