Bigarren solasaldia labealdi berriko itzultzaile batekin egin nahi izan dugu, hain zuzen, guk bezala itzulpengintza ikasketak burutu dituen norbaitekin. Elizabete Manterola (Orio, 1982) Itzulpengintza eta Interpretazioan lizentziaduna da Bartzelonako UABean eta azkenaldian EHUn dihardu irakasle lanetan. Otsailean aurkeztu zuen euskarazko literatura itzuliaren inguruko doktore-tesia Gasteizko Fakultatean eta egindako ikerketaz eta beste zenbait kontuz mintzo zaigu honako elkarrizketan.
Elearazi: Behin baino gehiagotan esaten da itzulpena zerbait praktikoa dela, eginaren eginez hobetzen dela. Halere, lagungarria al da itzultzailearentzat itzulpenari buruzko teorizazioa? Zertan lagun dezake ofizio edo bokazioari buruzko hausnarketak eta teoriak?
Elizabete Manterola: Eguneroko jardunean teorizazioa beharrezkoa ez dela pentsatzea oso ohikoa da, eginaren eginez hobetzen baita jarduna, noski.
Itzulpen Ikasketa Deskribatzaileen baitan errealitatea deskribatzea izaten da egiteko nagusia, eta hortik teorizatzea. Errealitate horren ezagutzak hausnarketa bultzatu dezake eta egiten dena zergatik eta nola egiten den ikusarazi. Hori horrela izanik, ofizioari mesede egiten diezaiokeelakoan nago.
E: Itzultzaileari buruzko beste uste bat da ordenagailu aurrean dagoen pertsona bakarti hori. Euskarara ekarritakoaren kritika eskasa den honetan, nola hobetu, bakarka egiten den ariketa bada? Itzultzaile edo zuzentzaile laguna zamatu beharko al dugu iritzi eske?
E.M: Itzultzailea, ordenagailu aurrean bakarrik egoten da. Baina eskura ditu hainbat baliabide, itzulpen-foroak, esaterako, beste hainbat itzultzailerekin harremanetan jartzeko. Ohiko beste hainbat baliabiderekin batera (hiztegiak, corpusak, etab.), itzultzaile lagun, ezagun zein ezezagunen laguntza oso eskura daukagu gaur egun, eta oso erabilgarria dela iruditzen zait, beharrezkoa hainbatetan.
E: Forma vs ideia, etxekotzea vs arroztasuna, jatorrizkoa vs itzulpena… badirudi beti daudela elkarrengandik urrun diruditen bi bide, eta itzultzaileak bat eta bakarra hautatu behar duela, koherentziaren mesedetan.
E.M:Bizitza honetan guztiari bilatzen dizkiogu bi aurpegi, iluna eta argia, eguna eta gaua, aurkia eta ifrentzua … baina eskarmentuak erakusten digu zuria eta beltzaren artean ñabardura asko daudela. Batzuetan mutur batetik gertuago joko dugu; beste batzuetan beste muturrera lerratuko gara. Baina ez dugu joera bat eta bakarra hautatuko gure jardun osoan.
E: Itzulpenak fama txarra du oraindik ere, nahiz eta oztopo eta aurreiritzi asko gainditu diren. Itzultzaileen ikusgarritasun eza ere nabaria da, Euskal Herriko argitaletxe batzuetan oraindik ere ez da haien izena azalean jartzen. Hala ere, literaturan daukate itzultzaileek sona gehien. Nola ikusten duzu egoera?
E.M:Itzulpenaz hitz egiten dugunean, sarritan, literatur itzulpenari soilik egiten diogu erreferentzia, eta ahaztu egiten dugu linguistikoki oso konplexua den gure gizartean oinarri-oinarrizkoa dugula itzulpena. Ikusten ez den jarduera da gurea, noski.
Uste nahiko zabaldua da bi hizkuntza jakinez gero itzultzeko gai izatekoa. Horretan jarriz gero, ordea, berehala ohartuko gara mekanismo batzuk behar ditugula, baliabide egokiak hizkuntza batetik bestera igarotzeko, etab.
E: Duela gutxi itzulpengintzaren inguruko doktore-tesia aurkeztu duzu, euskarazko literatura itzuliaren inguruan. Hasteko zorionak egindako lanagatik. Bigarrenik, ezer gutxi landutako gaia da aukeratu duzuna. Zeintzuk izan ziren proiektuaren hastapenak? Zergatik erabaki zenuten gaiari heltzea?
E.M: Eskerrik asko, lehenik eta behin. Proiektuaren hastapena 2005 hasieran kokatu behar dugu. Itzulpengintzari loturiko doktorego programa egiten hasi nintzen garai hartan eta euskara eta itzulpengintza uztartzen zituen proiektu bati heldu nahi nion. Tesi zuzendari izan dudan Ibon Uribarrik metodologiari buruzko ikasgai bat eman zigun, eta euskal itzulpengintzaren alorra jorratu nahi nuenez han hasi ginen euskaratik zer itzuli zen aztertzen. Orduan definitu genuen ikerketaren abiapuntua: euskaratik beste hizkuntzetara zer itzuli den ezagutzea. Orduan oraindik ez zegoen lan askorik gaiaren inguruan eta egokia iruditu zitzaigun itzuli denaren ikuspegi orokor bat eskaintzea.
E: Euskaratik itzuli diren obra asko biltzen dituen katalogo mardula osatu duzue. Nolakoa izan da, oro har, prozesua?
E.M: ELI katalogoa izena eman diogu eta euskaratik beste hizkuntzetara itzuliriko lanak bildu nahi izan ditugu bertan. Oraingoz itzuliriko liburuak soilik bildu ditugu. Datu-bilketa ez da lan erraza izan, hainbat hizkuntzatako eta hainbat herrialdetako datu-base zein katalogoak izan ditugu abiapuntu. Oso iturri gutxik eskaintzen dute jatorrizko hizkuntza soilik zehaztuta bilaketa egiteko aukera; hortaz, ahal bezain bilaketa sakonena egiten saiatu garen arren, ezin ziur egon itzuli den guzti-guztia bildu dugunik.
E: Aurrerantzean baliagarria izango da, oso, tresna hau. Non topatu dezakegu eta nola erabiltzen da? Zeintzuk dira katalogo osatzetik ateratako ondorio behinenak?
E.M: Gure asmoa katalogoa edonoren eskura jartzea da, interneten. Berandu baino lehen saiatuko gara datuak bertara igo eta eguneratuta mantentzen. Katalogoa osatu ostean hainbat azterketa egin ditugu: autoreen arabera, xede-hizkuntzen arabera, izenburuka, generoka, etab. Ondorio ugari atera daiteke datuetatik: lehenik eta behin, hainbat itzulpen mota identifikatu dugu (autoitzulpena, kolaborazioa, itzulpen alografoa eta zuzeneko edo zeharkako itzulpenak). Aipatu itzulpen motak, gainera, xede hizkuntza bakoitzaren arabera sailka daitezke: gaztelaniaz topa daitezke, esaterako, autoitzulpenak (frantsesez ere bai, bat edo beste); gainerako hizkuntzetara lanak zuzenean ala zeharka itzuli dira. Bestalde, autoreei dagokienez, Atxaga dugu gainerako idazleekin alderatuta gehien itzuli den autorea. Generoei begiratuz gero, HGL itzuli da gehien, nabarmen.
E: Esan bezala, Bernardo Atxagaren obrak landu dituzu bereziki eta autoitzulpena, kolaboraziozkoa eta itzulpen alografoa aztertu dituzu, besteak beste. Azalduko diguzu apur bat nondik nora doan bakoitza? Zein kasutan ematen dira?
E.M: Hiru itzulpen bide horiek topatu ditugu gaztelaniara eginiko itzulpenetan eta hiruren artean zein alde egon daitekeen ikusi nahi izan dugu. Autoitzulpenean autorea da testua hizkuntza batetik bestera eramatearen arduraduna; itzulpen alografoan, ordea, beste itzultzaile batek du testua itzultzeko ardura. Katalogoaren azterketan, bi itzulpen bide horiek antzerako proportzioan erabiltzen direla ikusi dugu. Azkenik, autorea eta itzultzailearen arteko elkarlana ere topatu dugu, nahiz eta neurri apalagoan agertzen den.
Katalogoan ikusi dugunez, autoitzulpenak batez ere gaztelaniara egiten dira, nahiz eta baden frantsesera eginiko autoitzulpen bat edo beste ere. Gainerako hizkuntzetara itzulpen alografoak soilik topatu ditugu.
E: Azalduko al zeniguke, labur-labur bada ere, zure ikerketaren ondorio nagusiak zeintzuk izan diren?
E.M: Ondorio ugari atera ahal izan dugu eta ikerketa bide ugari geratu zaizkigu irekita proiektua behin amaituta. Batetik, autoitzulpena, kolaborazioa eta itzulpen alografoaren arteko alderaketa egin nahi izan dugu Bernardo Atxagaren hainbat testurekin eta ez dugu alde nabarmenik topatu. Atxagak berak beti hartzen duenez parte, nolabait, gaztelaniaratze prozesuan, ezin itzulpen alografo garbirik aztertu dugunik esan. Zer esan nahi du horrek? Paratestuek ez dutela beti-beti itzulpen bidea ongi erakusten. Bestalde, zuzeneko eta zeharkako itzulpenei dagokienez, batzuk zein besteek, nahiko gertutik eusten diote erabiliriko jatorrizkoari. Atxagaren lanetan, zeharka itzultzea izan da arau nagusia.
Kontuan izan behar da, azkenik, euskaratik gainerako hizkuntzetara egiten diren itzulpenak hizkuntza diglosiko batetik egiten direla eta errealitate horrek nolabaiteko eragina duela beste hizkuntzekin harremanetan jartzean.
Maialen Berasategi Catalán
2012-04-15
Katalogoarena, adibidez, erabat funtsezkoa da euskarazko lanen gaia normalizatzeko, baita itzulpengintzarena normalizatzeko ere.
Jakin-mina piztu dit, halaber, hizkuntza diglosiko batetik itzultzeak dakartzan eraginen eta ondorioen kontuak… Interesgarria izango da ikustea zein alde dagoen beste mota bateko itzulpenekin. Hizkuntza bakoitzaren barne ezaugarriek ez ezik, testuinguru soziopolitikoak ere badu eraginik itzulpenak egiteko garaian, eta argi dago euskaldunok arreta berezia jarri behar diogula horri, baita euskarazko lanak itzuli nahi dituen orok ere.
Azkenik, itzulpen lanari eta itzultzaileari ematen zaion garrantziaren eta ikusgaitasunaren gaiaren inguruan beti dago eztabaida hori, ezta? Zenbateraino bihurtu behar da itzultzailea ageriko…? Ados nago beharrezkoa dela jendea konturatzea ez dagoela itzulpen mota bat bakarrik eta itzulpengintza oso garrantzitsua dela gure gizartean, baina batzuetan ez al dago horren atzean kasketa txiki bat? Ez dakit; ni hasiberri hutsa naiz, eta ez nuke polemiko izan nahi, baina batzuetan iruditzen zait konplexu handi bat daukagula alor honetan ibiltzen garenok. Zuzentzaileei ere beste hainbeste gertatzen zaie… (To, eztabaidarako aitzakia bat…).
Garazi
2012-04-16
Elizabeteren gogoetak bazter utzi gabe, zuzenean azken puntuari heldu nahiko nioke. Maialen, faborez, izan zaitez polemiko eta azaldu pixka bat diozun hori: kasketa itzultzailearen irudia azaleratzen ez delako? Konplexua itzalean sentitzen ei di(ga)relako?
Batzuetan itzultzailearen irudia argiegi ikusten da, euskarazko testua ulertzen ez denean, batez ere, eta halakoetan bai, nahiago nukeen itzultzailerik ez banu testuan topatu. Esaterako, aurrekoan museo batean izan nintzen, eta euskarazko eta gaztelerazko testuek bata bestearen gainean azaltzen zituzten margolanak. Euskarazkoa irakurtzen nengoela, esaldi arraro batekin egin nuen topo, ondoren parentesiak, eta ondoren esaldi horri zegokion gaztelerazko zatia, argibide gisara-edo. Kontua da egitura ez zela euskaratzeko hain korapilotsua ere: “(…) a configurar una estructura de luz general” gazteleraz, “argi orokor bat eratzen hasten da (a configurar…general)” euskaraz. Zuzentzailearen presentzia(eza)z ere hitz egin beharko genuke kasu horretan, agian, eta horrek bestelako galderetara garamatza.
Baliteke konplexuarena hala izanen da, baina sorkuntzatik hain hurbil dagoen testuetan, niri behintzat min pixka bat ematen dit itzultzailearen presentzia berehalakoan ez aurkitzea. Musikarekin alderatzen badugu (alderaketa arriskutsuegia, apika), bertsio bat edo abesti baten itzulpena eta nolabaiteko moldaketa talde hartzailearen errepertorioan geratzen da musikan ez oso adituak garenon buruetan; euskarazko zenbat kanturekin gertatu zaidan niri hori (“a, baina hau ez da kantatzen duten hauena?). Nire errua izanen da agian interes faltagatik? Ez dakit, baina sekula ez zait halakorik gertatu liburu batekin.
Segi hariari, Maialen, eta polemika hitza ez baduzu maite, hausnarketa deitu, eta aurrera bolie!
danelesarriugarte
2012-04-16
Hori da: aurrera! Aurrera! Eskerrik asko Maialen eta Garazi.
Ikusgarritasunaren kontuari helduko diot lehendabizi, duela gutxi argitaratuko elkarrizketa batean horren alde nahiko sutsuki egin baitut. Baliteke kasketa txiki bat egotea eskaera nahiko orokor horren atzean, ni ere hasiberria naiz eta ez dakit. Dena den, nik uste dut zenbait pisuzko arrazoi ere badaudela. Hasteko, sorkuntzaren arlotik gertu dauden kasuetan iruditzen zait itzultzaileari ahots apur bat altuagoan eta liburuaren azalean bertan aitortu behar zaiola egindako lana, obra berridatzi baitu eta, beraz, hein batean autore ere badelako. Bestalde, literatur itzulpenen alorrean egoera kaskar samarra bada, zer esanik ez ikus-entzunezkoenean. Bikoiztutako irudiak irensten ditugu egunero, horren atzean demaseko itzulpen-egokitzapen lana dago, baina bikoizketa ez da ia egundo aipatzen. Soilik akats grabeak daudenean kritikatzen da “gazapoen” sailean edo itzulpenari boza jartzen dion aktorea sonatua denean, adibidez malagar estatubatuartu bat, to elkarrizketa bazkalosteko programetan. Itzulpenak (nolabait esatearren) “ez-sorkuntzakoak” direnean ere, lanaren aitortza beharrezkoa dela uste dut, autoretasunaren kontu hori ez badago ere. Beste lanbideetan ere ematen den zerbait bezala ikusten dut, naturala-edo. Hurbil daukadan kasu bat aipatzearren: hegazkin-konpainia baten aldizkarirako artikuluak idazten dituen lagun kazetaria, bere sinadurarik ez da inon ageri, baina berak nahiko luke han egotea, letra xehez bada ere.
Egoera diglosikoa bizi duten hizkuntzen itzulpenari dagokionean, liluragarria deritzot gai horri. Autoitzulpenari, besteak beste. Elizabete Manterolaren tesiaren defentsan aipatu zen euskarazko zenbait autorek espainolezko itzulpena uneoro buruan dutelarik idazten dituztela beraien lanak. Atzo, Sautrelako azken atalean, Hasier Etxeberriak Ramon Saizarbitoriari galdetu zion ea liburua idazterako orduan kontuan izan zuen gerora ziurrenik itzulpena eskatuko ziotela. Mamia badauka, beraz, eta ez da bazka txarra, inondik ere, tesirako gai bila dabiltzanentzat.
Bego Montorio
2012-04-18
Ikusgaitasuna: kasketa, eskubidea…?
Hona itzultzailearen izena aipatzeko zenbait arrazoi (aurreko erantzunetan azaldutakoez gain):
– Irakurtzen ari garena itzulpena dela jakiteko; hots, idazlearen jatorrizko testutik esku artean dugun testurainoko bidean, norbaitek, itzultzaile batek, pertsona batek, birsortze lan bat egin duela, eta jatorrizko testua ere baden, baina erabat ez den, testua dugula begi aurrean. Argibidea da, ez balorazioa. Eta, eman dezakeenaren kontra, ez dut uste Pernadoren egia hutsala denik.
Euskararako literatur itzulpengintzak egun baino (are?) fama txarragoa zuenean, entzuna diet bati baino gehiagori esaten “nik ez dut itzulpenik irakurtzen”. Irakurrita zuten Shakespeare edo Agata Christie edo Margarite Duras…, nahiz eta ingelesez zein frantsesez jakin ez, eta jakin bazekiten idazle horiek ez zutela gazteleraz idazten; hala ere, itzulpenik ez zutela irakurtzen zioten, euskararakoak bakarrik bailiran itzulpenak.
– Itzulpena nork egin duen jakiteko. Onerako eta txarrerako. Irakur zale orok ditu bere erreferentziak, fidagarriak zaizkion iturriak, eta itzultzailea nor den izan daiteke horietako bat; literatur itzultzailea ez den lagun irakur zale batek hala egiten zuela esan zidan duela gutxi.
Inori ez al zaio bitxia gertatzen itzulitako liburu baten erreseinan idazmoldeari buruzko paragrafo oso bat topatzea, itzulitako testuaren adibideak eta guzti, eta ez itzulpena denik ez itzultzailea nor den inon ez azaltzea? Meritu zein demeritu, itzultzaileak badu bere partea, onar diezaiogun.
Eta badira arrazoi pragmatikoagoak ere, eta ez horregatik garrantzi bakoak, norberearen esperientzia agerrarazi ahal izatea, legez onartu zaion egiletzaren ondoioroak…
Saramagok nonbait esan zuen itzulpen txarrenak ere ezin zuela maisu lan bat zeharo ezkutatu, eta hala dela sinetsi nahi dut, denon onerako; esperientziaz dakit, nolanahi ere, itzulpena nolakoa den, horrek erraztu edo oztopatu egiten duela irakurtzearen plazera.
bego montorio
Garazi
2012-04-19
Estimatzen da ekarpena, Bego.
Itzultzailearen ikusgarritasuna baino, testuarena ezkutatu nahi dute batzuek, hala dirudi, behintzat. Zure ikusgarritasunaren aldeko lehenengo puntua irakurtzean, akordatu naiz iazko Durangoko Azokan liburuzain bat etorri zitzaigula gazteentzako liburu eske. Hamaika liburu atera eta laburtu genizkion, eta ez zuen, antza, bat berak ere erakartzen; “Mila eta bat gauen gaua” azaltzen ari ginela, esan zuen: “A, baina hau itzulpena da…”. Liburuzain batek! Gurean Nagib Mahfuz irakurri nahi duen gehiengoak jo beharko du gaztelerazko edo euskarazko itzulpenera, baina bai, badirudi irakulearen begietan euskarazkoak beti sortzen duela errezelo handiagoa. Azkenean, nire berehalako lotsarako, itzulpena justifikatzen ikusi nuen nire burua, Patxi Zubizarretak aunitz itzuli eta ezagutzen zituela jatorrizko kultura eta gizartea, eta abar.
Ez nator oso bat Saramagorekin… Baliteke esperientzia faltagatik-edo, erantzukizunak eta ardurak sortutako itzultzearen zama astunegia egitea oraindik ere, irakurtzean “oztopo” bihur daitekeen itzulpen bat egiteko aukerak sortzen duen izua pisutsuegia izatea, kritikari errespetu eta sinesgarritasun itogarria diodala… dena delakoak sorrarazten dit liburu bat izorratu daitekeelako uste gaiztoa. Izan ere, itzulpenak berak (eta ez jatorrizkoaren konplexutasunagatik, nahiz eta hori irakurleak jakin ez, eta itzulpenaren konplexutasunarekin baino ez den geratzen) oztopatu egiten badu irakurketa, akabo, are lehendik irakurleak zuen errezeloa elikatu baino eginen ez duelako. Arazoa da erdipurdiko itzulpen batekin topo egite hutsagatik jendeak bazter uzten dituela euskarara ekarritakoak, euskarazko itzulpenak, alegia, eta hori ez dela beste hizkuntza batzuetarako itzulpenekin gertatzen. Aitzakia ederra, errezeloa duten horientzat, euskarazko itzulpen ez bikain batekin topo egitea.
Ez dakit, ez dakit, gai korapilatsua eta zeresan handikoa da…
Maialen Berasategi Catalán
2012-04-19
Ufa. Zeuk esan duzu oraintxe, Garazi: gai korapilatsua eta zeresan handikoa. Eta interesgarria, oso.
Lehenik eta behin, pozten naiz horrenbeste ideia gogoeta irakurri izanaz. Neu ere beti aritzen naiz kexaka (eta purrustaka) itzultzaileen ikusgaitasunik eza dela eta, baina ikusi nahi nuen zein erreakzio eta zein arrazoi azaleratzen ziren “aldarrikapen” hori pixka bat zalantzan jarriz gero, betiere pentsatuta eszeptikotasunik gabe alferrik hasiko garela eztabaidatzen eta hausnartzen. Polemiko baino gehiago, zirikatzaile izan nahi nuen, bai.
Bigarrenik, irudipena dut berriz ere hurbildu garela (ez dakit nahita ala nahi gabe) literatur eta sorkuntza itzulpenen alorrera, eta esango nuke gehienetan gertatzen dela hori (Danelek ikus-entzunezkoen itzulpena aipatu du, badakit; baina horrek ere asko du sorkuntzatik, ezta?). Zergatik, bada? Zein itzulpen motatan dago, orduan, ikusgaitasunari buruzko eztabaidarako beharra? Sorkuntza lanetan (bakarrik)? Eta zer sartzen da zehatz-mehatz sorkuntzaren barruan? Interesgarria iruditzen zait eztabaida eremu hori mugatzea.
Uste dut pragmatikak eta testu baten funtzioak ere zeresan handia duela kontu horretan. Danele, zuk jarri duzu hegazkin konpainia baterako idazten duen lagun horren adibidea, eta ona iruditu zait, egia baita kazetaritzan ere badaudela halako arazoak eta zalantzak. Zenbateraino idazten den artikulu edo dena delako bat kazetariaren beraren izenean, eta zenbateraino argitalpen baten izenean; testuaren funtzioa zein den; zenbaterainoko interesa edo beharra duen irakurleak bi horiek bereizteko (kazetaria eta argitalpena bera); eta halakoak daude eztabaida horren atzean. Ez dut inola ere oso sakon aztertu kontu hori, baina, prentsan ere, esaterako, nolabaiteko “lanketa” bat eskatzen duten artikuluak idazten direnean, beti edo ia beti azaltzen da kazetariaren izena; bestelako albiste edo artikuluetan, berriz, laburretan, erabat datu zuzen eta “objektiboak” dituzten horietan, askotan ez du jartzen zeinek idatzi duen, ez delako horren beharrik ikusten, antza. Eta logikoa dirudi; baina, zorrotz begiratzen hasita, kazetaria gertakari baten eta informazio bila dabilen irakurle baten arteko bitartekaria den heinean, lehen esan dugun bezala, onerako zein txarrerako agertu beharko litzateke beti, akaso, haren izena…? Eta kazetarien kontu hori itzultzaileen eremura ekarriko bagenu, zer?
Garazi, zuk musikarekin gertatzen dena ere aipatu duzu. Sorkuntza mota guztietan, beti alde batzuk ageri-agerian gelditzen dira, baina beste batzuk erdi-ezkutuan. Musikari batek disko bat grabatzen duenean, adibidez, oro har ez zaio jaramon handirik egiten kantu guztiak banan-banan hartu eta nahastu eta polit-polit (edo itsusi-itsusi) jarri dituenari (nola eta ez den izen handiko norbait), nahiz eta haren esku dagoen disko txukun bat lortzea, musikariaren gaitasun eta ahalmen guztiak gorabehera. Ez dakit halako adibideek balio diguten guri, baina irudipena dut itzulpengintzatik harago doan kontu bat dela.
Beste kontu interesgarri bat ere atera duzue; egia triste bat da: euskarazko itzulpenak ospe txarra du euskal hiztun eta irakurle gehienen artean. Hori estu lotua dago euskara batuak, estandarrak, euskara txukunak, literarioak eta jasoak (besteak beste) duten ospe txarrarekin. Zenbat aldiz ez ote dugun entzun hori guztia euskara “artifiziala” dela, gezurrezkoa, silikonazkoa. Jendea ez dago ohituta euskara mota eta erregistro batzuetara; gero, ederki baino ederkiago moldatzen dira zenbait erdaratako testurik korapilatsuenekin ere, baina badago nolabaiteko pentsamolde amorragarri samar bat: euskarak “naturala” behar duela, betikoa, etxekoa. Eta egia da euskarak naturala, betikoa eta etxekoa ERE behar duela, baina ikusi beharko genuke zer duen jendeak naturaltzat eta txukuntzat, ezta? Sarri, erdipurdiko euskara ere nahiago izaten dute batzuek, “jatorragoa” delakoan; eta hortik kanpo dagoen euskarak ez die balio. Jendea ez dago ohituta euskal itzulpenak irakurtzera, eta ez hori bakarrik: ez du ohitu nahi. Ez dago prest ahalegin hori egiteko. Erdipurdiko itzulpen batzuk badaude, eta beti egongo dira, baina aitzakia hutsa da hori; horrek ez luke lausotu behar ondo egindako lan guztia. Ez dakit orain ez ote naizen neu hasi kasketa batekin, baina halako jarrerekin topo egiten dut nahi baino gehiagotan, eta sutu egiten nau pixka bat, batez ere ez diodalako ikusten aldatzeko traza handirik eta irtenbide zaila ikusten diodalako.
Baina tira, noan harira (ai ama). Erabat ados nago sorkuntza testuetan behintzat “protagonismo” handiagoa behar duela itzultzailearen lanak, denek aipatu dituzuen arrazoi horiexengatik. Batez ere, erabilgarria delako bai irakurlearentzat, bai itzultzailearentzat. Prestigio nahiaren kontuak izutzen nau pixka bat, baina, oro har, bai, erabat beharrezkoa da itzultzaileak “armairutik atera” eta ikusaraztea.
P.D.: Ez dakit egia izango den, baina zer pentsatua (eta hotzikara txiki bat) ematen du, bai, euskal idazle batzuek itzulpenean pentsatuz idazteak…
Maialen Berasategi Catalán
2012-04-19
Eta BARKATU txaparengatik!! (Txukun samar itzultzen ez ezik, sintetizatzen ere ikasiko ahal dugu batzuek urteekin…!!)
Garazi
2012-04-21
Eskertzen dizugu txapa, Maialen.
Ados esandakoarekin. Ez dakit zein den muga, eta egia da, egon daiteke halako pentsakera bat, zertarako balio dit niri jakitea nork itzuli duen apalategia muntatzeko argibide liburuxka. Ba agian jarrita ere ez genioke kasurik eginen, baina izena txoko batean jartzeagatik ez da deus pasatzen, eta pasatzekotan, onerako izanen da. Kontua da, halakoetan, testua bera nork idatzi duen ere ez duela jartzen, baina etxe horretako sailetako batek eginen zuela badakigu. Itzultzailearen izena jartzen ez badu, badago, gutxienez, itzultzaileak lan egiten duen enpresaren izena jartzea (ez bada freelancer moduan ari)…
Gu, itzultzaileok, kexatu egiten gara, baina sorkuntzara itzuliz, berdin kexatu litezke editoreak ere. Beste herrialde batzuetan ohitura dago jartzeko, batzuetan azalean bertan, zein editorek zuzendu eta landu duen kaleratutako obra hori. Izan ere, irudipena dut gurean orain itzultzaile batzuek hartzen ari duten sona editoreek aurretik ere bazutela (literaturaren “ghetto” txikian), dela prentsaurrekoengatik dela beste zeremoniengatik. Hala ere, haien izena ere ez da inon azaltzen, ez bada antologia baten hautaketa eta hitzaurrea egin dutela, adibidez. Eta editoreek ere lan eskerga egiten dute testua zuzentzen, hobetzen eta abar. Emaitza itzulpenen berdina, batzuetan hobea eta besteetan ez horrenbeste. Eta horrela, behin bideari ekin eta gero, nahi beste luza genezake kontua adibideekin.
Eta euskara batuarenak… zer esanen dizut ba, gaiak sutzen nau. Gu geu etxekalte, beti bezala. Ohitura falta izanen da agian, baina esan duzuna, Maialen, “azkenean ohitu egiten zara” hori badirudi ez zaiola euskara batuari aplikatzen (aplikatu nahi). Norberak bere etxekoa du naturalen, ezta? Gainera, badirudi hizkuntzaren batasun hori lortu nahia garbizalekeriarekin lotzen dutela aunitzek. Espainolezko liburu bat irakurtzen dugunean, ordea, ez diot inori kexatzen entzuten: halakoetan, nik ez dut espero hitzen artean “cosica” aurkitzea, ez bada pertsonaiaren baten ahoan, izatekotan, zentzuaren zati bat hartzen duen “cosita” aurkituko dut, nahiz eta gero nik “cosica” erabili, eta, beraz, hori dudan naturalen. Gauza bera egitura, joskera eta abarrekin. Baina euskaraz ez. Ez diogu bat bera ere barkatzen, eta esanen nuke indibidualismoa dagoela arrazoiketa anitzen atzean… Horrela, hain sinplea? Horrela, hain sinplea. Pentsatu nahi dut denbora kontua dela, eta euskara batua zahartu (urteak hartu) heinean barneratu eginen dela jendartean… Hala pentsatu nahi dut, beste gauza aunitzekin bezala, borrokan eta aldarrikapenekin segitzeko bide bakarra dugulako maiz fedea.
Garazi Ugalde
2012-04-24
Eztabaida txinpartatsua hemen piztu duzuena… Ez dakit ezer berririk esatera natorren, baina iritzia bota gabe ez nuke geratu nahi.
Ezer baino lehen aldarrikatu dezadan itzultzailearen ikusezintasuna! Beti da eskertzekoa itzultzaileak testuan arrasto susmagarririk utzi ez izana, ezta? Garazik esan bezala, hala hobe, ez baitugu behar alferrikako arrazoirik euskarazko itzulpenekiko jarrera (oraindik ere) ezkorra indartzeko.
Normala iruditzen zait itzultzaileen amorrua eta aitortza maiz txikiegi hori aldarrikatzeko beharra. Dena den, esan behar, nolabaiteko prestigioa eman zaiola itzultzailearen lanari azken urteotan, literatura munduan behinik behin. Ez dakit justizia egin den, baina argitara atera da behinzat itzultzailearen irudi ezkutuko hori (elkarrizketen bidez eta, adibidez), eta bada zerbait.
Beraz, ados, aldarrikatu dezagun ikusgarritasuna ere. Baina benetan zaila egiten zait ikusgarritasun eremu hori definitzea; aipatu dituzuen adibideek argi erakusten dute literaturatik harago doala. Esango nuke eztabaida honek arlo “sortzaileago” horietan hartzen duela zentzua (literaturan, kazetaritzako zenbait testutan, filmeetan…?), baina akaso ez hainbeste testu teknikoagoetan edo sormenaren aldetik lauagoak diren horietan.
Sorkuntzaren munduan, izultzailea sortzaile ere baden heinean, haren lanak zerbait eransten dio jatorrizko testuari. Ekarpen horixe da nire ustez aitorpena merezi duena. Bestalde, jatorrizko lanari berari ere zor zaion errespetuagatik, irakurleak jakin egin behar du, batetik, eskuetan duena itzulpena dela eta, besteik, noren “eskua” dagoen jatorrizkoaren eta eskura duen emaitzaren artean. Dena den, azken batean, argitaletxeak eta merkatua (irakurlea) bera dira azken hitza dutenak.
Euskal irakurleen jarrera eszeptikoaren oinarrian euskara jaso/“artifizial” horri zaion fobia dago, edo, nahi bada, errazkeria. Itzulpenak ezinbestean dakar hizkuntza bere mugetara eraman eta estutzeko beharra eta, jakina, irakurleak prest egon behar du horretarako. Eta gero, itzulpenarekiko jarreraz gain aipatu duzuen euskara batuaren kontua dago… ulertzekoa da gure aiton-amonek jarrera ezkorra edukitzea, baina amorrua ematen dit euskaraz alfabetatutako belaunaldietan ere halakoak entzun beharrak. Zerk batuko gaitu ba euskarak berak batzen ez bagaitu?
danelesarriugarte
2012-04-25
Eskerrik asko, Garazi Ugalde, iritziari irtetzen uzteagatik. Ez-ta-bai-da edo iritzi-trukaketa hau jakinminez jarraitu dut neuk ere, erantzuteko beldurrez apur bat, jada guztia esanda zegoenaren irudipenean. Izan ere, ahozkoan dagoeneko sobera errepikakorra naiz eta idatzizkoan behintzat ihes egiteko txorizo-konplexuari. Dena dela, konpartitu nahi nituzke pare bat gauza.
Hasteko eta Maialeni erantzunez, bai, nire lehendabiziko iruzkin hartan aipatutako adibide gehienak sorkuntzako lanenak ziren, hizpidera ekarri nituen ikus-entzunezkoak ere. Baliteke sorkuntzakoan hartzea eztabaidak zentzu gehien, Garazi Ugaldek dioen bezala, baina, nik uste beharrezkoa guztietan dela. Argibide eskuliburuetan agian ez preseski itzultzailearen izen-abizenen ikusgarritasuna, baizik eta gremioarena. Hari honi tiraka, eta ikusezintasuna ere aipatu duzunez (arestian ere izendatu dutenez), bat nator zuekin eta iruditzen zait ikusezintasun mota hori beharrezkoa eta eskertzekoa dela; ofizioaren beraren oinarrietakoa da (gaur egun) itzultzailearen eskua ahalik eta gutxien nabaritzea. Badirudi gaia airean dabilela azkenaldian, eta paperean, izan ere Saizarbitoriaren azkenarekin ari naiz eta gaur goizean bertan irakurritakoa da pasartetxo hau: “Itzulitako testu batean ez omen genuke itzultzaileaz oroitu beharrik, eta honetan edonon dago present, ikusten denez. El texto chirría. (…) Traduttore, traditore.” (161.orria)
Daramazkidan 170 orrietan laupabost iruzkinekin egin dut topo, zeinak itzulpengintzarekin zerikusia duten (bestalde, larregi harritu ez nauena, protagonistetako bat itzultzailea izanik eta “gure” alorra bolo-bolo ibili baita idazleak liburu berriaren inguruan emandako elkarrizketetan). Oraingoz orrialdeak markatzen nabil eta bukatzen dudanean egingo dut aipuen bildumatxoa eta email bidez-edo bidaliko.
Beraz, ikusgaitasuna? Ikusezintasuna? Niretzat biak: Hitzen jarioan ikusezin, azalean ikusgai (eta ikusgarri).
Bukatzeko, amaian aipatu duzun amorru eta zalantzekin bat nator erabat, hizkuntzak ez bada, ez dakit ba, zerk batuko gaituen.