Nor garen azaltzen saiatu ginenean gure ardi galdu izaera azpimarratu genuen, beraz, ez dadila inor harritu, mesedez, askok liburuaren eguna ospatzen duten tenore honetan, guk ikus-entzunezkoen itzulpenaren inguruko hausnarketa plazaratzen dugulako. Sorkuntza literario idatzizkoaren jarraitzaile sutsuak izaten eta liburuaren alde behar adina gurutzadatan borrokatzen jarraituko dugun arren, ezin ahantzi gure garaiaren ezaugarri den ikus-entzunezko materialaren presentzia nonahikoa eta betierekoa. Gaur egun, inoiz baino gehiago, itzulpenak erronkari aurre egin behar dio. Gogoeta labur honetan, azpidazketaren alde mintzatuko naiz, izan ere, teknika horri abantaila andana topatzen baitizkiot.
Tradizionalki film eta telesailek osatu dute itzuli beharreko ikus-entzunezko ekoizpenaren zati handiena. Helburu honetarako erabilitako teknikak, behinik behin, azpidazketa eta bikoizketa izan dira, herrialdearen arabera, bata edo bestea gailendu delarik. Europa hartzen badugu, estatu gehienek azpidazketaren alde egin dute, neurri handiagoan edo txikiagoan; marrazki bizidunak, kasu, bikoiztuta joan ohi dira. Nagusiki bikoizketa darabilten bakarrak Espainia, Frantzia, Italia, Alemania eta Errusia dira. Bikoizketaren aldeko hautua egitearen atzean, ezin da ukatu arrazoi politikoek, hala nola, kanpoko eragina kontrolatzeko grinak eta zentsuraren artaziari bidea errazteak, berebiziko garrantzia izan zutela. Kontuan izan dezagun soinuaren etorreraren garai historikoa: lehendabiziko soinudun filma 1927koa da (Alan Croslanden The Jazz Singer) eta AEBetan estreinatu zen. 1930eko hamarkadatik aurrera mundu osora hedatu ziren zinema mutuaren bazterketa eta soinudunaren arrakasta. Politikoki aro tirabiratsua, ezbairik gabe.
Jendartearen egoera aski aldatu da ordutik, eta teknologiak berak sekulako iraultza jasan eta eragin du. Dena den, herrialde bikoizketazaleek bereari eutsi (eta eusten) diote, ohituta daudelako, eta janaria errazago sartzen delako jada murtxikatuta ahoratzen bada.
Gureari dagokionean, euskaraz ere bikoizketaren bidetik jo da batik bat. Inertziagatik edo osmosiagatik, apika. Euskarazko bikoizketaren historia, EITBren historiari hertsiki lotuta dago, hortaz, 1980ko hamarkadan ematen zaio hasiera. Beranduago telebistaz kanpo ere zenbait gauza bikoiztu diren arren, ekoizpenaren gehiengoa telebistakoa da. Ikuslegoaren erantzuna neurritsua izan da. Aktore gutxiren artean banatu da pertsonaia desberdin asko gorpuztearen zama, ondorioz, bozen errepikapenaz eta uniformetasunaz kexu izan dira hainbat. Filmen eskaintza urriak ere kritikak jaso ditu eta hizkuntzari dagokionez, sinesgarritasun eza salatu da. Haatik, esan beharra dago, dokumentalen kasuan harrera beroagoa izan duela bikoizketak.
EITBek 30 urte bete berri dituen honetan, krisi garai honetan, euskarazko ikus-entzunezko komunikabide nagusiaren inguruko eztabaidak ugaldu dira. Azkenaldian asko idatzi da, esaterako, hizkuntza politikaren inguruan. EITB soilik euskarazkoa izan beharko litzatekeen ala ez, horra galdera (eztabaida zuzeu-n, Aritz Galarragaren artikulua Berria-n). Nik neuk, eskatzea librea ei denez, beste aldaketa bati luzatu nahi nioke gonbita, bikoizketatik azpidatzietara jauzi egiteari, hain zuzen.
Hona, nire ustez, azpidazketaren abantaila orokorrak:
1) Merkeagoa da, giza baliabide eta teknologia gutxiago behar baitu. Diru kopuru berberarekin film gehiago azpidatzi litezke, ondorioz, eskaintza zabalduz, eta kalitateari kalterik egin gabe.
2) Itzulpenaren aldetik, azpidazketak bikoizketak baino egokitzapen gutxiago eskatzen du, izan ere, ez da sinkronizaziorik behar, hots, hitzak ez dira antzezleen ezpainen mugimenduekin bat etorri behar. Gutxiago “galtzen” da eta hein batean, azpidazketa beti egongo da jatorrizkotik hurbilago.
3) Boza interpretazioaren zati garrantzizkoa den aldetik (aktore bikoiztailea ona bada ere), jatorrizko antzezlearen lanaren oinarrizko osagai bat ezabatzen da. Adibide gisa, Garaziren hitz batzuk ekarri nahi nituzke gogora, hain zuzen, Rafeef Ziadahren azpidatzitako errezitaldiaren harira esandakoak (ez da film edo telesail batekoa, baina, argigarriak dira): “Ingelesez ulertzen ez dutenentzat ere soinua pizturik entzutea gomendatzen dugu, indar ikaragarria baitu”.
4) Biztanleen bigarren edo hirugarren (edo laugarren etab.) hizkuntzaren ikasketa prozesuan demaseko laguntza litzateke, hizkuntza entzutea, nahiz arreta berezirik jarri ez, onuragarria baita, ulermena zein ahoskera hobetzeko.
5) Biztanleen irakurketa maila orokorra hobetuko litzateke.
Bestalde, azpidatzien aurka sarrien errepikatzen diren argudioak honakoak dira: irudia zikintzen dutela eta ikuslearen esfortzua eskatzen dutela. Zinez, aurrez aipatutako abantailen aldean, ez zaizkit arrazoi pisutsuegiak iruditzen. Jakitun naiz, betidanik bikoizketara ohituta egon denari, hastapenean aldaketa bortitza gertatuko zaiola. Baita ere, bikoizketatik azpidazketarako trantsizioa nolabaiteko iraultza izango dela. Hala ere, epe luzera hoberako izango dela begitantzen zait. Halaber, ohitzeko praktika apur bat besterik ez da behar, eta ahots faltsuarekin moldatu bezala, irakurketara egokitzeko gai izango da ikus-entzule oro.
Gauero oheratzen gara, egunero jaikitzeko. Oheak oso inportanteak dira giza bizitzan: ohean jaio, ohean maitatu, ohean hiltzen gara. Benetako maitasuna denean, gainera, ohea bihurtu daiteke irla, edo untzia. Erlazioren bat izan behar dute ‘ohe’ eta ‘ohitura’ hitzek. Hala ere, ohea noizean behin astindu egin behar da.
Joseba Sarrionandia – Hitzen Ondoeza
Informazio gehiago:
2008ko otsailean argitaratuko Senez aldizkariak ikus-entzunezko itzulpenaren inguruan eginiko monografikoa.
http://www.eizie.org/Argitalpenak/Senez/20080222/sarrera
Beatriz Zabalondoren artikulua nerabe eta telebistaren inguruan, Jakin aldizkarian:
http://www.jakingunea.com/50urte/pdf/Jakin05_151/Jakin05_151_071.pdf
Garazi
2012-04-23
Mezu honekin ez nator Danelek egindako hausnarketari aurka egitera, ados bainago harekin, eta nik ere egiten dut azpidatzien aldarria. Alta, Danelek aipatutako bi gairi heldu nahi diet berriro, eta bide batez, eztabaidari ekin.
Alde batetik, bikoizketak ahalbidetzen duen zentsuraren kontua aipatu nahi dut. Ez da kasualitatea Europan bikoizketa darabiltzaten herrialde gehienek historian diktadura bat jasan izana, batzuetan orduan ezarri baitzen itzulpen metodo hau (eta bikoizketarekin jarraitzea egoera haren zantzuetako bat dela esan dezakegu). Zentsura hitzarekin ez naiz ari politikoaz bakarrik, kulturalaz ere bai, aise ezaba baidaitezke arroztasun oro, testua erraztu eta etxekoagoa bihurtu, baita morala ezarri ere. Herriari zirkoa emateko era modernoa, ogirik ez zegoenean. Orain modu diskretuan egiten da, aurrekontua, merkatua eta bestelakoak aitzaki, edo zer bikoizten den eta zer ez hautatuz.
Bestalde, hizkuntzaren gaia hartu nahi dut hizpide. Hizkuntza estandarraren alde egiten banuen ere Elizabete Manterolaren posteko erantzun batean, egia da ikus-entzunezkoen kasuan iritzi malguagoa dudala. Ahozkotasuna eta sinesgarritasuna ardatz behar du ikus-entzunezkoak, ez bada dokumental formatua duela, non hizkuntza maila jasoagoaren alde eginen nukeen. Pertsonak dira mintzo, eta, beraz, ahozko testua idatzizko elkarrizketatik hurbilago dago nahitaez. Kale hizkera, erdarakadak, tokiko lexikoa, eta abarrak onargarriago egiten zaizkit pantailan, izan bikoizketan izan azpidatzietan, idatzizko liburuan baino, eta esanen nuke, baita hizkera jasoa baino (eszenaren/egoeraren arabera, jakina). Hori bai, batzuetan kale hizkera eta hizkera natural hori bilatzeko aitzakiapean sinplekeriara jotzeko arriskua dagoela ere uste dut.
Bi adibide emanen ditut diodana argitzeko: batetik, Goenkale, eta bestetik, Dragoi Bola Z. Norbaitek esan lezake Goenkale ez dela itzulpena; entzuna daukat hasierako idazketa gazteleraz egiten dutela eta gerora gidoia euskaratzen. Ez dakit hori hala den edo hala izan den noizbait, baina hizkuntzarekin eta ikus-entzunezkoekin lotura duenez, adibide aproposa iruditzen zait. Aunitzetan entzun dut Goenkalek hizkera artifiziala darabilela, ez-dakit-non hika ez dela horrela erabiltzen, bizkaieraz eta lapurteraz egiten duten pertsonaiek ere oso batuan egiten dutela eta abar. Iruditzen zait halako arrazoiketetan (ere, aurretik aipatu posteko erantzun berean aipatu nuenez) indibidualismora jotzen dela. Euskal Herri osorako (ejem, ejem…) izanen den kate batean, produktuak jarraipena eta ikusleak izan nahi baditu, kulebroi “nazionala” izanen bada, ezin daiteke inor azaldu lapurtera itxian mintzatzen, ezta Zarauzko hika jatorrean ere. Orduan bai leudekela kexak (seguruena bizkaiera itxian mintzatzen agertuko balira baino gehiago, baina hori beste kontu bat da). Hurbilketak dira, ez dute agian benetako hizkuntza-errealitatea islatuko, baina guztiontzat dira ulergarri, eta are izugarri lagungarri dira euskaraz ikasten ari direnentzako. Beste adibidea Dragoi Bola Z izan da. Euskara aski jasoa zerabilen, hika estandarra eta oraingo joerekin alderatuz (ez nabil marrazki bizidunez, orokorrean baizik) zaila irudi dezakeena; hala ere, ni haur nintzenean, jarraitzaile aunitz zituen, eta ez nuen sekula inor entzun kexu, zerabilen euskara maila altua zela eta. Egun, aldiz, hizkuntza, diskurtsoa eta testua bera sinpletzeko joera dagoela uste dut. Batera edo bestera, ikus-entzunezkoen itzulpen prozesuan hamaika faktorek eta norbanakok parte hartzen dute (barrukoez ari naiz orain, ez produktuaz kanpoko faktore soziopolitikoez). Egokitzailea, zuzentzailea, bikoizketa zuzendaria (bikoizketaren kasuan) eta denbora kodeak (azpidazketan)… beraz, gidoiaren itzulpenetik guk jaten dugun produktura alde ederra dago. Azpidatziekin “galtzen” den zatia txikiagoa dela esanen nuke, halere.
Azpidatziei egozten zaien beste oztopo bat da, Danelek esan dituen bi horiez gainera, testua trinkotzea eta laburtzea eskatzen dutela; hori kontuan hartu behar da, bereziki jendeak ez badu irakurtzeko ohiturarik, eta polikiago eginen badu. Baina berriz ere, pisutsuagoak iruditzen zaizkit Danelek zerrendaturiko aldeko argudioak, horrekin zerikusia duten 4. eta 5. puntuak batez ere. Zaila izanen da ohitura aldatzea, batez ere herri honetan dugun tradiziorako joera ezagututa, eta horregatik atera dit irribarrea Sarrionandiaren aipuak. Ohea astintzeko garaia helduko ahal da!
Azkenik, bikoizketarako irizpideak finkatzeko ETB eta MIXER-eko euskara arduradunek eginiko txostenak interesgarriak iruditzen zaizkit (ados egon ala ez), azpidatzietarako ere balio dutelako horietako askok, hizkuntzari lotzen baitzaizkie. Txosten horiek guztiak “erabili” atarian daude: http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1328861139.
Garazi.A
2012-04-24
Danele, bat nator idatzi duzun ia guztiarekin. Argi daukat euskararentzat onuragarria dela azpidatzietara jotzea bikoiztea alde batera utzita. Seguru nago, egon ere, gure telebista “nazionalak” ikusle gehiago batuko lituzkeela. Gainera, bikoizketarekin aurrezten den dirua telesail/filme berrietan inbertitu daiteke. Zer esanik ez hizkuntzak ikasteko metodo gisa (hori bai hirueledunak lortzeko bidea). Nik behintzat, nahiago dut azpidatziak irakurtzen egotea eta ez domeketako Zinema Euskaraz ikustean Goenkaleko aktoreen aurpegiez oroitzea.
Hala ere, beste hitz bat sartuko nuke eztabaidan: erosotasuna. Ingelesa txikitatik ikasi dugu eta gainera euskaraz alfabetatuta gaude, beraz, guretzat ez da esfortzu lar jatorrizko bertsioan (ingelesez, normalean), azpidatzien laguntzarekin pelikulak ikustea. Ni neu, hein batean, eroso sentitzen naiz. Baina, konturatzen al gara, oraindik badirela hainbat belaunaldi ez dakitenak ingelesik eta nahiz eta euskara ama-hizkuntza izan ez daudela euskaraz alfabetatuta? Eta ez naiz ari, ez, erretiratuez.
Imagina dezagun hemendik 20-30 urtetara produkzio gehienak Txinan/ Indian egiten direla, ingelesak indarra galdu eta Euskal Herrian filmeak txineraz eta azpidatziekin ikusten hasiko garela. Nola sentitutko ginateke gu, ingelesa eta euskara hain ondo jakinda, azpidatzietara ohituta (bai, ditxosozko hitza berriz ere) pantailako aktoreari zipitzik ez ulertzean, eta, gainera, kultura guztiz ezberdin bat interpretatu beharra izatean (eta hau 3. puntuaren harira dator)? Ni neu orain ere arraro (desoroso, behardaba?) sentitzen naiz jatorriz hizkuntza exotikoren batean dagoen dokumental / pelikula / telesail bat azpidatziekin ikustean.
Badakit adibide txotxoloegia dela eta agian gaitik urrundu naizela, baina azpidatziak vs. bikoizketa gaia plazaratzen den bakoitzean gogoeta berdina egiten dut, badelako oraindik ere publikoan makina bat jende “poliglota” ez dena. Zerikusi handia du batak bestearekin.
danelesarriugarte
2012-04-24
Eskerrik asko Garazi Arrula eta Garazi Aranzeta, hurrenez hurren, egindako ekarpenengatik eta nik aipatzeke lagatako zenbait gairi heltzeagatik.
Hizkuntza estandarraren/ez-estandarraren auziari dagokionez, bai, ados nago Garazi Arrularekin, telesail eta filmetako elkarrizketak benetazko hizketaldiak direla (ez norbaitek idatzi ostean beste norbaitek buruz ikasitako esaldiak) sinetsi/sinetsiarazi nahi badugu, premiazkoa da berbaldiaren moldea albait gehien gerturatzea ahozko hizkerara. Eta gerturatzea diot, modu erabat fidelean erreproduzitzea ezinezkoa delako, ez bakarrik gure herrian ia-ia bailara adina euskalki daudelako, baizik eta gizakion komunikatzeko gaitasunen ajeak direla medio: batak bestea eteteko joera, errepikapenak, duda-mudak. Horiexek ere ahozko hizkeraren funtsezko ezaugarriak dira, baina, ez ditu inork faltan botatzen, ezta? Agudo joaten zaigu belarria, ordea, euskalki honetako edo besteko akatsetara, naturaltasun faltara, Garazi Arrulak aipatutako kexetako bat izendatzeagatik. Berarekin bat nator hurbilketaren kontzeptua defendatzen duenean, nik ere apur bat gorago esan dut gerturatzearena. Ahalegintxoa egin dezakegu, gure hiztegiarentzat aberasgarria izango delakoan nago.
Bestalde, sinpletzekoa jarrera orokortua da, bai, mundu zabalean, esango nuke. Ikuslegoa ergela dela begitantzen zaienaren erakusgarri? Ala ikuslegoa berariaz ergeldu eta otzandu nahi dutenarena?
Garazi Aranzetak esandakoaren harira, uste dut, hain zuzen erosotasunerako joera handiegia daukagula eta hainbatetan oztopo bilakatzen zaigula. Jakitun naiz bikoizketatik azpidazketara igarotzea askorentzat demaseko ahalegina izango dela, haatik ez dut uste egin behar ez denik, ezta ezinezkoa denik ere. Euskaraz alfabetatuta ez daudenentzat ez da samurra izango, hala ere, prozesua gradualki gauzatu daiteke (gauzatu beharko litzateke) eta apurka-apurka gaitasunak garatzen joango liratekeela uste dut, hain zuzen euskarazko alfabetatzeari bultzada emango liokeela. Baliteke, pausoka egin arren, asko at gelditzea, hala ere, onartu beharreko albo ondorio modura dakusat, azken urteotako teknologizazio masiboan barra-barra gertatu bezala. Adibide bat jartzearren: Euskotrenek, lehiatiletatik pertsona fisikoak kendu eta txartel-salmenta soilik makinen bidez egitea erabaki zuen duela zenbait urte (Elgoibarko estazioan behintzat hala da). Sarri erabiltzen dut trena eta ia beti datorkit norbait makinaren erabileraren inguruan galdegitera. Ziur hamaika kexa eta erreklamazio-orri jaso dituztela Euskotrenekoek baina, hala ere, erabakiari tinko eutsi diote, (espekulatzen ari naiz) abantailak desabantailak baino ugariago direlako. Bada, azpidatziekin berdin. Hastepenekoek esfortzu bikoitza egin beharko dute, eta agian ez da bidezkoa, baina esan bezala, epe luzera hoberako izango dela iruditzen zait.
Bigarrenik, begitantzen zait jatorrizko hizkuntza edozein dela ere (ulertzen dugun/ikasten gabiltzan bat ala erabat arrotza zaigun bat) azpidazketa onuragarria dela. Noski, artikuluan aipatu dudan laugarren abantaila ez da beti beteko, ezta behar ere; filmea txineraz badago ez dut tutik ulertuko, lehenik eta behin ez naizelako sekula txinera eskoletara joan, baina soilik adituz informazio asko jasoko dut, hizkuntzaren eta ondorioz kulturaren ingurukoa. Tonuaren arabera edo mintzaldiaren abiaduraren arabera antzeman daiteke nola adierazten duten kasuan kasuko hizkuntzako hiztunek haserrea, edo amorrua, edo poza. Oroit dut lagun finlandiar batek esan zidala Los Serrano telesailarekin txundituta zegoela, berba jarioagatik (topikoa, badakit) eta hark ez zekien deus espainolez, ezta jakiteko asmorik ere.
Finean, azpidazketak eleaniztasunerako bidea erraztu dezakeela, eta horrexegatik sartu nuela zerrendan, baina niretzat bederen ez dela hori onura garrantzizkoena.