LITERATURIA: zugandik hain hurbil, urrun!

Igandea. Goizeko hamarrak. Literaturia. Zortea izan genuen eta bi autobus eta metroa besterik ez genituen hartu behar izan atzoko egunaz gozatzeko. Baina kasu, Larrabetzu ez dago urrun, besteok omen Larrabetzutik urrun. EIZIEren eskutik mahai-ingurua egin zuten Angulerin, “Idazlearen eta irakurlearen artean, itzultzailearen itzala” izenpean. Elkarteko kide Miren Ibarluzearen gidaritzapean, Xabier Mendiguren Elizegi editoreak, Iban Zaldua idazleak, Iñigo Roque zuzentzaileak eta Unai Elorriaga idazleak nork bere ikuspuntutik aztertu zuen gaia. Gehiago edo gutxiago, laurak dira arituak literatur itzulpen lanetan.

Ibarluzeak aurkezpen labur bat egin zuen sarrera gisara, eta mahai-inguruaren nondik norakoen berri emateaz gainera, bai hasieran bai solasaldiak iraun zuen ordu eta erdian zenbait galdera bota zizkien hizlariei. Mendigureni hitza eman aurretik, Ibarluzeak adierazi zuen Britainiako argitaletxe batzuek hiru zuzentzaile omen dituztela, bat itzulpena zuzentzeko, beste bat hizkuntza zuzentzaile eta azkenekoa edizio zuzentzailea. Gurean halakorik posible litzatekeen galdetu zion editoreari, eta horrek, jakina, ezetz. Mendigurenek adierazi zuenez, Euskal Herrian euskarazko irakurle gutxi gaude, eta editoreak egiten duen lana hiru eskuren kontu utziko balute, zuzentze prozesu kostua izugarri haziko litzateke, egun ezinezko litzakeena. Literatura unibertsala aipatu zuen gero, izan ere, bilduma egiteko diru-laguntza jasotzen dutenez, zuzentze prozesua aberatsagoa eta zehatzagoa izan daiteke.

Zaldua Gasteizko irakurle klubeko koordinatzaile da azken hamar urteotan, eta horren inguruan aritu zen segidan. Ibarluzeak aipatu zuenez, Arabako hiriburuko kluba da itzulpen gehien jorratzen dituen Euskal Herriko kluba. Zalduak azaldu zuen Gasteizko irakurle klubean komunismoaren “zentralismo demokratikoaren bidetik” jotzen dutela hurrengo urtean hizpide izanen dituzten tituluak aukeratzerakoan, hau da, irakurleek beren iritziak eta nahiak aurkezten dituztela, baina azken hitza eta erabakia koordinatzaileak berak duela. Idazleak esan zuenez, hasieratik jarri izan ditu zerrendan itzulpenak, baina itzulpenen presentzia handitu egin da nabarmen urteek aurrera egin ahala. Orain hogeita hamar urte ez zuten maila txukuna lortu dute itzulpenek Zalduaren hitzetan, eta hala islatzen omen da azken urteotan sortutako argitaletxeek (Meettok, Denonartean, EDO…) itzulpenean eginiko apustuan. Idazleak Aingeru Epaltzaren artikulu bat aipatu zuen, non idazle nafarra baikor azaltzen baitzen irakurle gisa itzulpenen inguruan, baina ezkor, aldiz, idazle gisara, lehia handiagoa izanen delakoan. Zalduak adierazi zuen bera ez dela hain ezkor, besteak beste, Gasteizko klubak itzulpen bati buruz mintzatu behar duenean, %40 inguru jaisten delako partaideen kopurua. Adierazi zuen idazlea ez bertaratzeak baldintzatu dezakeela jaitsiera hori. Gainera, beste faktore batzuk ere aipatu zituen irakurleak itzulpenaren aurrean atzera egiteko: batetik, euskal idazleek errazkeriara ohitu omen dute irakurlea, eta bestetik, diglosia egoera. Halere, Zalduak azaldu zuen irakurle kluben helburua literatura behar duela izan, ez idazleen pasarela bihurtzea. Itzultzailea ez dute hain modu sistematikoan eramaten klubera, arrazoi ekonomikoak eta lotsa medio.

Ibarluzeak galdera luzatu zion ondoren Elorriagari: “Bada aldea idaztean eta itzultzean?” Eta idazleak baietz. Azaldu zuenez, enkarguzko literatura itzuli izan zuen Labayrun lanean izan zen urteetan, eta alde handia ikusten du lan horien eta norberak hautatutako itzulgaien artean. Ezin guztiak zaku berean sartu, beraz. Itzuli duen azkena Adam Bodor errumaniarraren Artzapezpikuaren bisita (Elkar, 2010) izan da, biziki maite duen obra. Gazteleratik itzuli du, nahiz eta Karoly Morvay hungariar hizkuntzalariaren laguntza izan duen testua orrazteko. Elorriagaren arabera, “itzulpena testu baten literatur muinak ikertzeko modu ederrenetarikoa da”.

Azkenik, Roquek itzultzaile eta zuzentzaile profesionalaren ikuspegia eskaini zigun. Gaur egun batez ere enkarguz egiten direla itzulpenak esan zuen, eta garai batean ez zela horrela, norberak hautatzen baitzuen zer itzuli. Idazletik itzultzailera baino, itzultzaile izatetik idazle izatera pasatzea errazagoa dela esan zuen, nahiz eta idazleak kexatu. Euskaldunok garen apurrak izanik, idazle kantitatea handia dela ere esan zuen. Hizkuntzaren problematikaz mintzatu zen, eta horretarako, Xabier Mendiguren Bereziarturen Burkidea (Elkar, 1984) itzulpena aipatu zuen; izan ere, urte “aunitz” badituen itzulpena bikaina izan arren, orduko euskal irakurlea ez zegoen horretara ohitua. Hizkuntzari begiratu behar zaiola esan zuen, itzultzeak hizkuntza behartzea baitakar.

Segidan, banan-banan egin beharrean, benetako mahai-inguruari ekin zioten, Ibarluzeak galdera bat/zuk egin eta nahi zuenak erantzuteko. Hizkuntzaren gaiarekin jarraitzeko, Mendigurenek adierazi zuen testu batzuek zailtasun handirik ez badute ere, beste batzuk sufrikario hutsa direla itzultzaile, zuzentzaile eta irakurleentzat. Tituluak aukeratzerakoan ere horri begiratu beharko litzaiokeela esan zuen, itzulpena naturalagoa litzatekeelako, eta ez bakarrik liburuaren ospeei. Hizkuntza orok izanen dituela bere mugak aitor zuen arren, azaldu zuen euskal itzultzaileak beste hizkuntzetakoak baino askoz zintzoagoak direla, eta arazo bati zuzenean egiten diotela aurre. Roquek arrazoia eman zion, eta adierazi zuen egun kultur eduki gehienak gordetzen saiatzen direla euskal itzultzaileak. Gainera, editoreari bidali aurretik euskalki diferenteko irakurleari itzulpena pasatzea oso aberasgarria dela esan zuen, izan ere, uste du batzuetan bai eskertuko luketela itzultzaileek zuzenketa zorrotzagoa.

Autoitzulpenaz ere mintzatu ziren. Mendigurenek adierazi zuen halako kasuak ez zirela itzulpenak, bertsioak baino. Alta, Elorriagak bere lanak gaztelerara itzuli dituenean, itzultzaile gisara azaltzen da liburuan. Gainera, idazle getxotarrak azaldu zuenez, beste inoren testua itzultzean, ahalik eta fidelen eusten saiatzen bada ere, haren testuak itzultzean ez dio errespeturik, eta gazteleraz funtzionatzen ez duen zerbait bada, aldatu, moztu edo luzatu egiten du. Orduan, entzuleon artean zegoen Gerardo Markuletak galdetu zion ea bi testuetatik zein zen kanonikoa, eta Elorriagak aitor zuen beste hizkuntzetara itzultzen denean gaztelerazkoa hartzen dela erreferentetzat. Hala ere, kritika egiten diote euskal gazteleraz idazten duelako, eta editoreren batekin sesioak ere izan dituela aipatu zuen tokiko gaztelera darabilelako. Horrela, bada, Elorriagak aipatu zuen gaztelerazko bertsioan irakurleari pistak ematen saiatzen dela. Zalduak ere uste du autoitzulpena bertsio bat dela, eta haren lanak itzultzean azalpen modukoa egiten duela esan zuen, testua moldatzen duela “Almeriakoek ere uler dezaten”. Elorriagak esan zuen Londres kartoizkoa da (Elkar, 2009) idazterakoan saiatu zela kapitulu bat amaitzean horren itzulpena egiten, aldi berean, beraz, baina ezinezko egin zitzaiola, itzultzen ari zela funtzionatzen ez zuen zerbait ikusi eta jatorrizkoa aldatzen zuelako. Aurreratu zuen orain arteko joera aldatu eta egun idazten ari duen obra itzultzaile profesional bati pasatuko diola, denbora aunitz eskaintzen baitio itzulpen bakoitzari.

Mendigurenek bota zuen ondoren galdera: egungo joera autorearen kutsua itzulpenetan gordetzea da, baina ez al da pena itzultzaileak estandarrean aritzea eta haien kutsua ez uztea? Entzuleon artean zen Bego Montorio itzultzaileak beste galdera batekin eman zion arrapostu: editoreek hori baimenduko lukete? Horren harira Zalduak esan zuen testuan itzultzailea gero eta presentzia gutxiago testuan, are eta hobeki.

Azkenik, itzulpen kuttun bat aipatzeko eskatu zien Ibarluzeak, eta hala egin zuten: Mendigurenek Iñigo Roquek itzuli berri duen Pessoaren Poemak pluralean (Denonartean, 2012) aipatu zuen; Zalduak AnaIsabel Moralesek itzulitako Austenen Harrotasuna eta Aurrejuzkuak (Ibaizabal, 1996) eta Oksanen Garbiketa (Alberdania-Erein, 2011), Mia Rissanen eta Joseba Ossak itzulia; Elorriagak “euskaraz idatziak diruditen” bi liburu aipatu zituen, Antton Garikanok euskaratutako Perutzen Bederatzietatik bederatzietara (Elkar-Alberdania, 2003) eta Andritxen Zubi bat Drinaren gainean (Elkar-Alberdania, 2010), Karlos Zabalak itzulia; eta Roquek, azkenik, Bego Montoriok itzulitako Mendez Ferrinen Mugaldeko jendea (Elkar, 1998) eta Gerardo Markuletak itzulitako hainbat idazleren Istorio hiperlaburrak (Erein, 1995).

Mahai-inguru interesgarria izan zen, pena galde-erantzun eta eztabaidarako tarterik geratu ez izana. Hala ere, itzulpenari lotutakoez gainera, beste berriren bat ere izan genuen. Batetik, mahai-inguruaren bukaeran Mendigurenek sortzear den Pasazaite argitaletxe berriaren berri eman zigun; antza, berehala abiatuko da, besteak beste, itzulpenen batekin. Bestetik, itzulpenaren inguruko solasaldiaren ondoren, liburu aurkezpenen txanda izan zen, eta ezagun genituen beste batzuen artean, berri bezain interesgarri egin zitzaigun Eric Dicharry idazlea aritu zen Hormatik hormaraino (Maiatz, 2012) liburua aurkezten, autorearen hitzetan “performance idatzia”.

(Argazkiak Literaturia, Zaldi Ero eta ezezagunetakoak dira)