Hamaika liburu kontatu dizkiogu haur eta gazte literaturan Aiora Jakari. Literalki; hamaikarena, guk ez diogu libururik irakurri, kontu batzuk baizik, galdera formatuan. Seguru aski hamaika baino gehiago izanen dira itzulitakoak, baina beti geratu behar du baten batek ezkutuan. Nolanahi ere, aunitz dira, itzultzaile gaztea baitugu Jaka. Vitoria-Gasteiz Saria irabazi zuen 2011n, Janoschen Mutter, sag, wer macht die Kinder (Esan, ama, nork egiten ditu umeak?, Elkar, 2010) liburuaren itzulpenagatik. Montrealen eta Birminghamen euskara eskolak emandakoa da, eta egun UPV/EHUn ari da irakasle, Gasteizko Letren fakultatean. Gidor Bilbaoren gidaritzapean aurkeztu zuen doktoretza tesia iaz, eta bukatu orduko ekin zion unibertsitatean lan egiteari. Prestu erantzun die diziplinari, tesiari, hark itzulitakoei eta beste hainbat gauzei buruzko galderei.
Elearazi: Behin baino gehiagotan esaten da itzulpena zerbait praktikoa dela, eginaren eginez hobetzen dela. Halere, lagungarria al da itzultzailearentzat itzulpenari buruzko teorizazioa?
Aiora Jaka: Egia da itzultzen ikasteko modurik onena itzultzen hastea dela, orduan ikusten baitira ondoen itzultzean sortzen diren zailtasun eta arazoak, eta arazo horiei irtenbide egokiak bilatu beharrak zailtzen baitu benetan itzultzailea. Dena den, itzulpenaren inguruko teorizazioa beti da lagungarria, praktika hori zein irizpideren arabera egiten duen pentsarazten dio-eta itzultzaileari. Itzulpenak hizkuntza, literatura eta kultura bakoitzaren garapenean izan duen eragina aztertu duen itzultzaileak, itzulpenak botere-harremanetan izan ohi duen zereginaz hausnartu duen itzultzaileak, egiten ari den lanaren kontzientzia handiagoa izango du. Historian zehar zein itzulpen-irizpide nagusitu diren eta “itzulpen ona” nola definitu izan den jakiteak ere asko lagun dezake gaur egungo irizpideak markatzeko eta erabakiak hartzeko orduan.
E: Itzultzaileari buruzko beste uste bat da ordenagailu aurrean dagoen pertsona bakarti hori. Euskarara ekarritakoaren kritika eskasa den honetan, nola hobetu, bakarka egiten den ariketa bada? Itzultzaile edo zuzentzaile laguna zamatu beharko al dugu iritzi eske?
A.J: Itzulpena lan bakartia izan daiteke, bai, eta gaur egungo teknologiari esker gero eta gehiago dira etxetik lan egiten duten itzultzaile autonomoak. Dena den, bakardade hori posible egin duen teknologia horrek berak eskaintzen dizkigu gaur egun elkarrengana hurbiltzeko eta elkarrekin lan egiteko hainbat eta hainbat tresna. Blog hau litzateke horren adibide garbia, edota hau bezala azkenaldian sortu diren beste hainbeste. Itzul posta zerrendaren bidez ere etengabeko galdera-trukea egoten da egunero, itzultzaileek badute nori galdetua. EIZIEk eta beste hainbat erakundek antolatzen dituzten ikastaroetan ere izaten dugu itzultzaileok elkarrengandik ikasteko aukera. Hutsunerik handiena, beharbada, literatura-itzulpenen kritikan ikusiko nuke. Egunkarietan, EIZIEren webgunean eta beste hainbat tokitan agertzen diren erreseinak itzulitako obrei eta haren egileei buruzko iruzkinetara mugatzen dira gehienetan, eta iruzkingileek itzultzailea aipatzen dutenetan ere, gutxitan eman ohi dute “itzulpen ona”, “hizkera egokia” eta halako iritzi azalekoak baino ezer zehatzagorik (ondorio horretara iritsi da Miren Ibarluzea bere ikerketan. Ikusi Literatur itzulpenaren kritika. Lehen pausoak: dibulgazio-kritikaren azterketa, 2008, Labayru Ikastegia & Amorebieta-Etxanoko Udala). Itzulpen literarioari buruzko teorizazio eta gogoeta gutxi egin da orain arte, neurri batean euskararen eta euskal literaturaren egoera oraindik ez guztiz normalizatuaren ondorioz. Baina alor horretan ere ari gara aurrerapausoak ematen: unibertsitatean gero eta tesi gehiago egiten dira euskal itzulpengintzaren inguruan.
E: Forma vs ideia, etxekotzea vs arroztasuna, jatorrizkoa vs itzulpena… badirudi beti daudela elkarrengandik urrun diruditen bi bide, eta itzultzaileak bat eta bakarra hautatu behar duela, koherentziaren mesedetan.
A.J: Bereizketa dualista horiek behin eta berriro egin izan dira itzulpengintzaren historian zehar, batzuek baten alde eginez, besteak bestearen alde, eta beste batzuek bien arteko oreka bilatu behar dela esanez. Baina itzulpengintzaren alorrean azken hiru hamarkadotan egin diren ikerketek erakutsi duten bezala, elkarren aurkako polo gisa aurkezten zaizkigun bi mutur horiek elkar gurutzatuta daude ezinbestean. Esate baterako, dekonstrukzioaren inguruko teoria literario, linguistiko eta traduktologikoek erakutsi duten bezala, testu baten edukia ez dago formatik bereizterik. Luzaroan pentsatu izan denaren kontra, adieraziaren eta adierazlearen arteko bereizketa ez da hain garbia. Testu batek ez dauka kanpoko entitate jakin eta aldaezin bati erreferentzia egiten dion zentzu finko bat; aitzitik, edozein testuren zentzua irekia da, eta aldatu egiten da zenbait faktoreren arabera (forma, hizkuntza, garaia, irakurlearen edo itzultzailearen izaera eta ideologia…). Ondorioz, ezinezkoa da bi mutur horietako bakar baten alde egitea, forma aldatzean edukia ere derrigor aldatuko delako. Testu motaren edo lortu nahi den efektuaren arabera, itzultzaileak modu batera edo bestera itzuliko du testua, baina ezin izango ditu inoiz forma eta edukia guztiz bereizi.
E: Itzulpenak fama txarra du oraindik ere, nahiz eta oztopo eta aurreiritzi asko gainditu diren. Itzultzaileen ikusgarritasun eza ere nabaria da, Euskal Herriko argitaletxe batzuetan oraindik ere ez da haien izena azalean jartzen. Hala ere, literaturan daukate itzultzaileek sona gehien. Nola ikusten duzu egoera?
A.J: Gurean dugun arazorik handiena, nire ustez, euskararen egoera bera da. Azken aldian aurrerapen handiak egin diren arren, euskaraz dakitenak gero eta gehiago omen diren arren, eta itzultzaileak ere gero eta prestatuago dauden arren, iruditzen zait jende asko ez dagoela oraindik ohituta euskaraz irakurtzera. Udaletxetik, gobernutik edo bankutik euskaraz eta gaztelaniaz idatzita iristen zaizkien gutunak zuzenean gaztelaniaz irakurtzen ditu hainbat eta hainbat euskaldunek, “itzulpenak irakurtezinak” direla argudiatuz. Ez dut uste hala denik. Aurrerapen handiak egin dira azken urteotan, eta uste dut itzultzaile on asko dagoela. Baina irakurleen aldetik aurreiritzi asko dago oraindik, eta badirudi gaztelaniaz lau lerro dituen esaldia euskaraz zatituta eman behar dela nahitaez. Batzuetan bai, baina ez beti. Gaurko egoerari ikusten diodan beste arazo bat da ia dena gaztelaniaz sortzen dela (bai enpresa pribatuetan, bai administrazio publikoan), eta gero itzultzen dela euskarara; horrek menpekotasun handia sortzen du. Zuzenean euskaraz sortuko balitz, adibidez, ez litzaizkiguke hain arrotzak egingo publizitate kanpainetan irakurri izan ditugun esaldi bitxi horiek, berehala gaztelaniazkoa begiratzera bultzatzen gaituztenak txistea non dagoen ulertzeko. Gainera, euskararako itzulpena eskatzen duena erdalduna izan ohi da askotan, eta ez daki egin dioten itzulpena ebaluatzen. Bidali dioten itzulpena akatsez betea badago ere, horrelaxe argitaratuko du maiz. Eta gaztelaniazko testu txukunaren ondoan euskarazko itzulpen akastun bat ikustean sortzen dira itzultzaileen aurkako aurreiritzi horiek, errua, sarri asko, kanpo-baldintzena izan arren.
Literaturari dagokionez ere, irudipena dut euskaldun askok nahiago duela oraindik literatura frantsesa, ingelesa edo dena delakoa gaztelaniaz irakurri, euskaraz baino, nahiz eta azken urteotan kalitatezko itzulpen literario ugari egin den. Jende gehiena ohituago dago literatura gaztelaniaz irakurtzera, eta beldurra edo ematen dio euskal itzulpenari heltzeak. Itzultzailearen ikusgarritasunaren alorrean oraindik ere lan handia egiteko dagoen arren, uste dut argitaletxeen artean eta gizartean oro har gero eta gehiago baloratzen dela itzultzaileon lana, gero eta ugariagoak diren sariketek erakusten duten bezala (EIZIEk literatura unibertsala itzultzeko antolatzen duen lehiaketa, Elkar argitaletxeak eta Arrasateko AED elkarteak literaturako nobel saridunaren lan bat itzultzeko antolatzen duten lehiaketa, Gasteizko udalak haur eta gazte literaturako euskal itzulpen onenak saritzeko lehiaketa…).
E: Gazte literaturan orain ahoz aho dagoen Cornelia Funkeren Harrizko haragia (Elkar, 2010) ekarri duzu euskarara. Fantasiaren adierazkortasuna izan al da zaintzen zailena? Aurretik ezagutzen genizkion Lapurren burua (Elkar, 2004) eta Tinta-bihotz (Elkar, 2009) eleberriak euskaraz, Pello Zabaleta eta Naroa Zubillagaren itzulpenak, hurrenez hurren. Noraino hartu duzu kontuan aurreko lana?
A.J: Fantasiaren adierazkortasuna baino zailagoa, nire ustez, fantasiazko pertsonaien eta objektuen itzulpena izan da. Reckless. Harrizko haragia idazteko, Grimm anaien ipuinetan oinarritu zen Cornelia Funke. Loti Ederra, Hansel eta Gretel, Mari Errauskin edo Edurne Zuri ezagunak egiten zaizkigu euskaldunoi, baina nola itzuli alemanek berehala Grimm ipuinekin lotzen dituzten baina guretzat hain ezagunak ez diren izakiekin? Zer egin euskarara itzuli ez diren ipuinetako erreferentziekin? Kasu horretan, itzultzaileari dagokio itzulpen bat hautatu edota asmatzea.
Itzulpen honek eragindako buruhausterik desatseginenak, halere, kanpo-faktore batzuen ondoriozkoak izan zirela esango nuke: itzultzen hasi nintzenean, jatorrizko lana (alemanez idatzia) argitaratu gabe zegoen oraindik. Idazlearen asmoa zen jatorrizkoa eta bere itzulpenak egun berberean argitaratzea mundu osoan, eta halaxe egin zen, 2010eko irailaren 14an. Kanpotik begiratuta oso ideia polita zirudien, baina idazlea jatorrizko testuari aldaketak egiten aritu zenez azken unera arte, itzultzaileok ero moduan ibili behar izan genuen itzulpena behin eta berriro aldatzen: hiruzpalau astetik behin, jatorrizko testuaren bertsio desberdin bat jasotzen genuen, idazleak hainbat aldaketa egin zituela eta… Esango nuke itzultzailearen lana ez dela behar besteko seriotasunez hartzen oraindik.
Galderaren bigarren zatiari erantzunez, esango nuke beti laguntzen duela aurrekoen itzulpen-lanak irakurtzeak (Naroa Zubillagaren itzulpena irakurria nuen, ez ordea Pello Zabaletarena). Dena den, Reckless ez da trilogia bateko bigarren liburua, eta, zentzu horretan, ez du zerikusirik Lapurren burua eta Tinta-bihotz eleberriekin. Liburu-sail bateko lehen zatia omen da, gerora etorriko diren lanetan jarraipena izango duena.
E: Orain gutxi defendatu duzu tesia, Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan. Aurreneko itzultzaile postmodernotzat jo duzu Sarrionandia, besteak beste, itzuli baino berreraiki egiten duela aitortzen duelako eta itzulpen “fidelaren” zamaz libratzen delako. Zer ondorio eta ekarpen ditu horrek?
A.J: Tesian postmoderno gisa deskribatu dudan itzultzeko modu horrek ikusgarritasuna ematen dio tradizionalki hain ikusezina izan den itzultzailearen figurari. Itzultzea berriro sortzea dela azpimarratzen du Sarrionandiak behin eta berriro, ezinezkoa dela fidela izatea, itzultzaileak nahitaez birsortu behar duela jatorrizko testua, eta, birsorkuntza horretan, hainbat erabaki hartu behar dituela. Erabaki behar horrek ahalmena eta aldi berean erantzukizuna ematen dizkio itzultzaileari, eta hori da ziurrenik Sarrionandiak euskal itzulpengintzari egin dion ekarpen nagusia. Nahiz eta bera baino lehenagoko itzultzaile askok neurri berean birsortu edo manipulatu izan dituzten jatorrizko testuak, itzulpenen hitzaurreetan egin izan dituzten hausnarketa gehienak jatorrizkoa aldatzeagatiko justifikazio edo barkamen-eskaeretara mugatu izan dira. Sarrionandia izan da itzultzea berriro sortzea dela argi esan duen lehen euskal itzultzailea, eta, esan ez ezik, baita ikuspegi hori praktikan jarri duen lehenetakoa ere, itzulpena sorkuntzarako bide bezala erabilita eta, beraz, itzulpena eta sorkuntza maila berean jarrita.
E: Unibertsitatean halako itzulpenak ez zaizkigu erakusten; edo ez dira aipatzeko itzulpen motak edo baliokidetasun tradizionalak pisu handiagoa du oraindik ere. Noraino da zilegi jatorrizko testua moldatu eta birsortzea?
A.J: Itzulpena zein helbururekin eta zertarako egiten den, hor dago gakoa. Ez da gauza bera norberak hautatutako literatura-lan bat itzultzea eta gobernuaren aldizkari ofiziala itzultzea. Bigarrenean, jakina, itzultzaileak ezin du askatasun osoz jokatu, hainbat muga edo faktoreren menpe dagoelako (delako lege, ebazpen edo agindua berdin-berdin erreproduzitu beharra, hizkuntzaren erabileraren inguruan erakundean bertan adostutako erabaki eta arauak errespetatu beharra, testua gaztelaniazkoaren ondoan argitaratzen denean testua espazio-muga batzuen barruan antolatu beharra…). Normala da unibertsitatean muga horien barruan lan egiten irakastea, ikasleak lan merkatura aterako direnean horrelako baldintzekin lan egin beharko baitute.
Besterik da itzulpen literarioa, non itzulpenak sorkuntzarako bideak ireki ditzakeen. Sarrionandiak bezala gustuko testu literario bat hartu eta euskarara itzultzea erabakitzen duenak askatasun osoz birmolda dezake jatorrizkoa testu original berri bat sortzeko. Gertatzen dena da gaur egun egiten diren itzulpen literario gehienak argitaletxe edo erakunderen batek eskatuta eta ordainduta egiten direla, eta itzultzaileek, beraz, haiek ezarritako baldintzetara moldatu behar izaten dutela, eta unibertsitatean ere baldintza horien arabera lan egiten irakatsi ohi dela. Dena den, muga horien barruan ere itzultzaileak askatasun handiz joka dezake. Bere itzulpena jatorrizko testu batekiko lotura bat gordetzen duen obra berri bat izango da, bere-berea, berak birsortua. Garrantzitsua iruditzen zait unibertsitateko ikasleen aurrean ideia hori azpimarratzea, itzultzaile gisa daukaten ahalmenaz, askatasunaz eta erantzukizunaz jakitun izan daitezen.
E: Zer irizpide erabiltzen ditu Sarrionandiak itzultzerakoan eta testuak aukeratzerakoan? Hamaika hizkuntzatik itzultzen duenez, zubi-hizkuntzak erabiltzen dituela pentsatu behar dugu; horrek zer modutan baldintzatzen du haren itzulpen librea?
A.J: Sarrionandiaren itzulgaien ezaugarri nagusiak aniztasuna eta irekitasuna direla esango nuke. Autore klasiko edo kanoniko ezagunen lanak ez ezik, bazterreko literaturetako hainbat eta hainbat lan ere euskaratu ditu. Garaiei dagokienez ere, esan liteke aro guztietako lanak itzuli dituela, hasi K.a. XV. mende inguruko sumeriar eta egiptoar testuetatik eta XX. mende bukaerako autore garaikideenganaino. Esan liteke munduko literaturen ikuspegi berri bat eskaini nahi izan diela euskal irakurleei, orain gutxi arte kultura hegemonikoetara soilik mugatuta egon den kanona hautsiz eta literatura txiki edo ezezagunetako lanak mundu mailan ezagunak diren maisulanen maila berean jarriz. Baudelaire, Pessoa, Joyce, Melville, Bukowski, Pavese, Pushkin eta abarren poemak testu txinatar, pertsiar, japones, tuareg, haussa, sanskrito, kokonuko, swahili, eskimal eta abarren ondoan jarriz, munduko literaturaren ikuspegi edo definizio berri bat ematen du.
Hainbeste hizkuntzatatik itzultzeak (berrogeita hamar bat sorburu-hizkuntza kontatu ditut Sarrionandiaren itzulpenetan), jakina, zubi-hizkuntzak erabiltzera behartzen du. Nire ikerketatik ondorioztatu ahal izan dudanez, Sarrionandiak itzulpen-antologietan aurkitu izan ditu maiz gero euskaratuko dituen testuak. Gaztelaniazko, frantsesezko, ingelesezko eta alemanezko antologiak aipatzen ditu noizbehinka itzulpenerako erabilitako iturri gisa, nahiz eta oro har ez duen aitortzen zein zubi-testu edo zein zubi-hizkuntza erabili duen. Zubi-hizkuntzen erabilerak, jakina, baldintzatu egiten du Sarrionandiaren itzulpena, zubi-testuak jatorrizkoarekiko izandako aldaketak bere egiten baititu askotan, horiei bere interpretazio propioa gehituz. Itzulpen asko, gainera, zubi-hizkuntza batetik baino gehiagotatik igaro dira Sarrionandiaren orrialdeetara iritsi aurretik. Horrek esan nahi du Sarrionandiaren itzulpenak itzulpenen itzulpenak direla askotan, hau da, birsorkuntzen birsorkuntzak. Zubi-hizkuntzen erabilera, zentzu horretan, bat etorriko litzateke Sarrionandiak itzulpenaz eta literaturaz duen ikuspegiarekin: itzulpen oro da birsorkuntza, eta sorkuntza oro da beste obra baten edo batzuen nolabaiteko itzulpen edo birsorkuntza.
E: Aipatu izan duzu, baita ere, Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak obran Mohammed Al-Kali poetarenak omen ziren itzulpenak Sarrionandiak berak idatzi dituela. Halako kasuak hamaika dira literaturaren historian, baina asmoa edo horretara bultzatzen duten arrazoiak ez dira beti berak izango, ezta?
A.J: Ez, jakina. Literaturaren historian hainbat arrazoirengatik egin izan dira sasi-itzulpenak. Idazle askok zentsuratuak izateko beldurrez ezkutatu izan dute beren egiletza. Beste askok, berriz, kultura batean berrikuntzak sartzeko baliabide gisa erabili izan dituzte sasi-itzulpenak, bereziki arauetatik desbideratzea gaizki ikusita dagoen kulturetan, halakoetan errazago onartu ohi zaizkielako aldaketak itzulitako lanei, bertakoek sortutakoei baino. Sarrionandiaren kasuak izan lezake zerbait bigarren arrazoi horretatik, baina esango nuke sasi-itzulpenak jolas moduan erabiltzen dituela batez ere, sorkuntzaren eta itzulpenaren arteko bereizketa zalantzan jartzeko, autorearen autoritate “ukiezinari” barre egiteko, itzultzailea eta autorea maila berera eramateko. Itzultzen ari denean sortzen, eta sortzen ari denean itzultzen ari dela erakusteko.
E: Ikerketa egiten zeundela, Miranderen poema argitaragabe batzuk aurkitu zenituela irakurri dugu Senezen (2010) kaleraturiko artikuluan; Mirande aski berritzailea izan zen eta itzulpen baino, moldaketa anitz eman zizkion euskarari. Zenbateko eragina izan zuen Sarrionandiarengan? Mirande bera ez al da izan lehen aipaturiko aurreneko postmodernoa?
A.J: Bai, neurri batean bai, eta tesian ere ideia hori azpimarratu nahi izan dut; alegia, Jon Mirandek, Sarrionandiaren poetikan ez ezik, haren itzulpengintzan ere eragin handia izan zuela, ez soilik itzulgaiei dagokienez (Miranderi esker ezagutuko zituen Sarrionandiak hainbat eta hainbat egile), baizik eta baita itzulpena eta sorkuntza literarioa ulertzeko moduari dagokionez ere. Euskal literatura garbi eta kutsatu gabe mantendu nahi zuten euskal idazle eta itzultzaileen aurrean, Mirandek aldarrikatu zuen literaturak elkarrekiko harremanei esker garatzen direla, eta ikuspegi hori praktikara eraman zuen bere itzulpen ugarien bidez, intertestualitate-jokoen bidez, atzerriko literaturetako poesia-formen imitazioz sortutako poemen bidez eta abar. Beste hainbeste esan genezake Gabriel Arestiri buruz. Biek izan dute eragin nabarmena Sarrionandiaren itzulpengintzan.
Aiora Jakaren argazkia N.G. batena da, eta liburuenak, bakoitza bere etxekoa.
Garazi
2012-06-19
Egun batzuk utzi nahi nituen erantzun aurretik, nahiago nuelako elkarrizketatzailea ez beste norbaitek lehenengo urratsa ematea. Alta, horrela gertatu ez denez, hona nire iruzkina.
Zazpigarren galderan (agian, hurrengorako zenbakitu beharko genituzke) zera dio Jakak:
Ados nago teorian horrela beharko lukeela izan, baina ez da horrela gertatzen praktikan, ez argitaletxeen aldetik ez irakurleen aldetik ere. Eta okerrena da, hori aurresuposatuz jokatzen duela itzultzaileak, dugula, hobe esanda. Hots, irakurle batek Txekhoven ipuinak hartzen baditu euskaraz, jatorrizko lana irakurri nahi du (errusiera ikasi beharrik gabe, jakina), ahalik eta gehien hurbiltzen zaiona, behintzat, ez nolabaiteko “lotura bat gordetzen duen obra berri bat”. Argitaletxeak ere, gehienetan, berdin. Bertsiorik ez, “leialtasuna” kontzeptua inplizituki eta oharkabean daukan itzulpena. Hori edukiari dagokionez, diskurtsoaren semantikari eta joskerari, nolabait. Hizkuntzarekin harreman handiagoa duten kontuetan hasten bagara, askatasuna murrizten da nabarmen. Zer gertatzen da ekialdeko euskalkia darabilen itzultzailea testua “eramanen” eta “erran” eta “bertzelako” eta “du aspaldian ikusten” eta “itzultzen ahal da” formekin josten badu? Hor ez dago askatasunik, orduan bai agertzen dela itzultzailearen figura normalean aipamen hutsean geratzen den literatur kritiketan. Zeren eta aberatsa omen da noizean behin testuan “apika” edo “xerka” edo “profitatu” erabiltzea, baina kitto, ez zaite joan urrunago. Eta ekialdeko euskalkia duen itzultzaileak hori jakinda, edo maiz, hori aurresuposatuta, “eramango” eta “esan” eta “bestelako” eta “aspaldian ikusten du” eta “itzul daiteke” idazten du. Ez askatasunez. Eta hori nekez hausnartzen ahal da 6 kredituko unibertsitateko ikasgaian.
Norbaitek esanen du hori ekialdeko itzultzailearen akatsa dela, gutxiagotasun konplexuak bultzatutako erabakia, eta ez diot kontrarik eginen. Baina zaila bada itzulpenak euskaraz sortzen den literatura bezala hartzen dituen irakurle irekia aurkitzea, zailagoa oraindik halako “askatasunak” hartuz gero. Hori da, behintzat, nire susmoa, susmo ezkorra agian; espero dut norbaitek kontra egitea.
danelesarriugarte
2012-06-20
Garazi:
Tamalez ez dizut kontra egingo, nik ere uste dudalako irakurle irekien gabezia larria pairatzen dugula.
Dena den, ez dut uste arazoa soilik ekialdeko itzultzaileen gutxiagotasun konplexuan (baldin badago) datzanik. Probintzia masiboetako hiztunak apur bat etnozentristak bagarela onartu beharra dago, exotikotasun bila jotzen dugula zuk aipatu hitzetara, baina oso modu azalekoan, folklorikoan. Ez zaizkigu hain xarmangarri irudituko testu osoan zehar errepikatzen badira, salbuespen beharrean arau badira eta tokikokeria eta ulergaiztasuna salatuko dugu. Erabili dezatela estandarra, esango dugu. “Esango” al da estandarra? Zergatik? Ozenkien eta lasaien mintzo diren hiztunek darabiltelako?
Ni neure aldetik azken galderan aipatutako hiztunetakoa naiz, aise onartzen dizkidate tokikokeriak zein gaztelaniatik hartutako maileguak eta normalean ez dut aparteko ahaleginik egiten nire moldea egokitu eta besteei ulerterrazago gertatzeko. Lasai eta patxadaz aritzen naiz, ahoz zein idatziz. Gura nuke hala aritzea zilegi izatea beste euskalki zapalduagoetakoentzat ere. Estandarra mugatu ordez zabaltzea, geure artean harrika ibiltzea baino aberasgarriagoa eta emankorragoa litzateke eta hizkuntza indarberrituko genuke. Zaila izan arren itzulpenen bidez egin geniezaioke bidea nik euskalki-melangea izendatu dudan horri. Baina hori beste hausnarketa batean kontatuko dut.
Gaitik urrundu naiz, ohi bezala. Funtsean esan nahi dudana da, zure susmo ezkorrean zuzen zaudela iruditzen zaidan arren, ohiturak eta jarrerak ez direla erabat zurrunak, eta guk geuk blog honetatik hasita urratsak eman ditzakegula, emango ditugula eta jada ematen ari garela pixkanaka horiek aldatzeko.
Iñigo
2012-06-21
Ekialdekoak lantuka hasiz gero, mendebaldekook erostaka hasi behar genuke, ezta?
Ez dut uste itzulpena denik estandarra aberasteko bidea, literatura-sorkuntza baino. Itzultzaileei eginbehar hori eman ordez, hobe genuke idazleei lan hori eman.
Ez dira falta, hala ere, goi-nafarrerako kutsuz aritzen diren itzultzaileak: Fernando Rey, Jon Alonso eta beste zenbait. Nik uste zentzu ona aski da jakiteko zer den denon ondarea eta zer den txokokeria, zer den traba ez dena eta zer den behaztopa-harri.
Adibide bat:
Ilenean jadetsi genituen, akabuan, albiristeak.
Ilen: mendebalde-mendebaldekoa; jadetsi: hitz zaharra; akabuan: erregistro apalekoa; albiristeak: forma zaharra.
Alegia, zenbat euskara dakigun erakusteko indar-erakustaldia.
Beste adibide bat:
Jota zegoen, eta asaskatu gura zuen.
Asaskatu: eremu zabaleko bizkaiera (ez osokoa); gura: eremu zabaleko bizkaiera (ez osokoa). Emaitza ez da hain zaila onartzen, baina irakurle arruntak lanak lituzke, batez ere “asakatu” horrekin.
Azken batean, irakurlea ere aintzat izan behar dugu. Ez dugu alferreko estilo-ariketarik egin behar. Beste honetara egin bagenu, emaitza biribilagoa litzateke: “Jota zegoen, eta barrenak hustu gura/nahi izan zituen”.
Oso gai labaina da, haatik. Hamaikatxo haserrealdi izan ditut horren kontura, eta ez nuke katramilatu nahi, alajaina. Gakoa da euskaraz irakurtzea, euskal literaturan zer aukera dauden ikustea, zer den ohikoa, zer dagoen irakurlearen eskura eta mailan.
danelesarriugarte
2012-06-21
Kaixo Iñigo:
Ez dizut arrazoirik kenduko, zuk aipatu adibideak aski ulertezinak gertatu daitezke eta ez litzateke zentzuzkoegia horien erabiltzea itzulpenetan. Baina pixkat muturrekoak dira, ezta? Ni ez nintzen ari gisa horretako harribitxi linguistikoez, hasteko, nik neuk ez ditudalako (“gura” ezik) ulertzen ezta ezagutzen (eta gero hemen nabil predikuka). Komunikabideei eta literaturari esker heldu zaizkidan zenbait egitura eta hitz “ohikoagoen” zabalkuntza da niretzat sustagarria dena eta itzulpenaren bidez egin daitekeena.
Helburu horretarako literatura-sorkuntza aproposagoa izan daitekeela ez dut ukatuko, leialtasunaren faktorea existitzen ez denez (sorkuntzan soilik zeure buruari zor diozu errespetua eta ezaguna da zein erraza den horri traizio egitea) baina itzulpengintzan ere egungoak baino jarrera apur bat inklusiboagoak bultzatu daitezkeela eta beharko liratekeela uste dut (hasteko unibertsitatean).
Iñigo
2012-06-21
Oso gai labaina da, Danele.
Dena dela, uniformizazioaz ari garelarik, kontu handiz ibili behar genuke.
Ez ote da zabaltzen ari molde bakarreko estandar bat Nafarroan?
Garazi Tafallakoa denez (barkatu pertsonalizazioa), pentsa liteke han Estellerriko euskararen antzeko aldaera bat erabiliko zela duela zenbait mende (gaur egungo hizkeretan, Sakana aldekoa luke hurbilena).
Har ditzagun Garaziren adibideak, eta jar ditzagun Sakanako forma “bizi”en parez pare:
eramanen > e(ra)mango
erran > esan
bertzelako > bestelako
Oso aker adar-okerra da gaia.
Garazi
2012-06-22
Mila esker iruzkinengatik, Iñigo, beti dator ongi zirikatze eta erronka pixka bat.
Ados nago literatura-sorkuntzak beharko lukeela bereziki aberaste lana egin, eta txokokeriak bazter utzi behar direla irakurleari behar baino lan gehiago eman nahi ez badiogu. Koldo Bigurik ere esaten zuen elkarrizketan itzulpena literatur sistemaren parte den heinean, harekin koherentzia gorde behar duela, hots, bide berari jarraitu behar diola (erlatiboaren erabileraz ari zen). Alta, ez zait iruditzen itzultzaileok ez dugula zer eginik, sustatze lana ere egin dezakegula zinez uste dut. Aitor behar dut zuk aipatu hitzetarik bat bera ez dudala ezagutzen, eta esaldi berean halako hiru aurkitzea oztopo bihur daitekeela.
Ez naiz pertsonalizazioan sartuko, tamalez, ez dakit duela zenbait mende Lizarraldean zer euskara erabiltzen zen eta Sakanan ez dut nori kontsulta egin. Nik adibideak jarri ditudanean ez dut inondik inora nirera eraman. Ez ditut ez ahoz ez idatziz “bertze” edo “erran” modukoak erabiltzen, baina hala eginen banu, uste dut izanen nukeen kezka litzatekeela, eta hala adierazi nahi nuen, ez besterik. Ordea, bai iruditzen zait molde batzuk onargarriagoak direla beste batzuk baino, eta orokorrean, mendebaldea hobeki onartzen dela ekialdea baino; orokorrean diot, dagoeneko ez naiz ari soilik hizkuntza moldeez.
Galdera egin duzu, ea molde bakarreko estandarra zabaltzen ari den Nafarroan. Ez dut uste; aunitz dut oraindik ere irakurtzeko, eta erreferentziak eta horiek bilatzeko denbora oraintxe faltan ditut, beraz, ezin nire irudipena beste arrazoiketa sinesgarriagorik eman. Zer diozu, baina, itzulpenean? Literatur-sorkuntzan? Lehenengoan, aitor dut ez dakidala. Baina bigarrenean ezetz esanen nuke (bi gazte aipatzearren, Astiz eta Etxarte ez datoz ustezko “estandarrarekin” bat), nahiz eta ez dakizkidan idazle guzien sorterriak.
Bo, fundamentu gutxiko arrazoiketa biribiltzeko, galdera bat: noraino da zilegi, ulergarria den heinean, norberaren euskara molde hibridoak erabiltzea, edo Danelek proposatzen duen euskalki-melangea, itzulpenetarako?
Iñigo
2012-06-22
Irakurri duzue Koldo Zuazoren “Euskara batuaren sendabelarrak”? Han gogoeta ondo arrazoitu bat duzue.
“Marteko euskara” esan zion Koldok non-nahiko hitz eta moldeak nahasteko ohitura horri. Irakurgai interesgarria da; nire ustean, estuegia, baina oso interesgarria.
Edonola ere, gakoa da asko irakurtzea, irakurriz gustua fintzea eta hala berezko estilo bat barneratzea, irakurlea ahaztu gabe.
Segi hain fin.