Ez dezagun aktorearekin nahastu. Mikel Garmendiaren ondotik Ugarte dela argitzen digu wikipediak, eta zehazten hasita, Gasteizko Judimendi auzoan bizi dela ere zehazten digu. Eusko Legebiltzarrean itzultzaile eta interprete dabil, eta Letren fakultatean interpretazio eskolak ematen ditu. Biak uztartzen ere ederki daki, urtero eramaten baititu ikasleak zirkua eta hango piztiak (pailazoak?) ikustera. Goenkalerekin hasten du eskola oro, “berotzeko”; horra aktorearekin izenaz gain lotura bat. Helduentzako literatura itzuli du, literatura unibertsaleko “izen handi” batzuk tartean, Duras, Nemirovsky eta Maupassant, kasu; halere, entzun dugu ongien pasatu duela Manolito Laubegi (Alfaguara, 2000) itzultzen. Literatur kritika anitz plazaratu ditu, baita ere, eta Euskadi Sarietarako finalista geratu zen Ernesto Sabatoren Tunela (Alberdania, 2007) itzulpenarekin. Hurbila eta umoreko beti, Mikel.
Elearazi: Behin baino gehiagotan esaten da itzulpena zerbait praktikoa dela, eginaren eginez hobetzen dela. Halere, lagungarria al da itzultzailearentzat itzulpenari buruzko teorizazioa?
Mikel Garmendia: Teoriak tresnak ematen dizkigu itzulpenaz hausnartzeko, besteen itzulpenez hitz egiteko eta, azken batean, nire ustez hitzez erabat adierazi ez daitekeen horretara hurbiltzeko. Erabat adierazi ez daitekeen hori zer den? Hortxe dago koxka. Marguerite Duras-ek “musika” deitzen zion, “magia” hitza ere erabil genezakeen nolabait ere arrazoimenaren eta sentimenaren artean kokatzen den horretaz aritzeko.
E: Itzultzaileari buruzko beste uste bat da ordenagailu aurrean dagoen pertsona bakarti hori, hamaika liburuz inguraturik, nor bere buruarekin, jatorrizko testuaren konpainia bakarrean. Euskarara ekarritakoaren kritika eskasa den honetan, nola hobetu, bakarka egiten den ariketa bada? Itzultzaile edo zuzentzaile laguna zamatu beharko al dugu iritzi eske?
M.G.: Konpartitzea oso aberasgarria dela esanez erantzun genezake, baina begien bistakoa da, salbuespenak salbuespen, gero eta gizarte indibidualistagoan bizi garela eta gehienbat bakarka aritzen garela. Hala ere, hortxe daukagu besteen itzulpenak irakurtzeko aukera, bakarka egin arren nolabaiteko interakzioa ahalbidetzen dizuna eta beste itzultzaileekin kontaktuan mantentzen zaituena.
E: Forma vs ideia, etxekotzea vs arroztasuna, jatorrizkoa vs itzulpena… badirudi beti daudela elkarrengandik urrun diruditen bi bide, eta itzultzaileak bat eta bakarra hautatu behar duela, koherentziaren mesedetan.
M.G.: Elkar gurutzatu behar dute, bai, zeren denok ados egon arren itzultzea “sorkuntza-lana” dela aldarrikatzerakoan, baieztapen hori matizatu egin behar da. Alegia, sortu, muga batzuen barruan sortzen dugu eta ez zerotik hasita, eta muga horiek jatorrizko testuak jartzen dizkigu bai formari bai ideiei dagokienez.
E: Itzulpenak fama txarra du oraindik ere, nahiz eta oztopo eta aurreiritzi asko gainditu diren. Itzultzaileen ikusgarritasun eza ere nabaria da, Euskal Herriko argitaletxe batzuetan oraindik ere ez da haien izena azalean jartzen. Hala ere, literaturan daukate itzultzaileek sona gehien. Nola ikusten duzu egoera?
M.G.: Estimuarena hain da erlatiboa… Ba al diegu ba estimurik beste hainbat eta hainbat langintzari? Nork, nondik eta nola begiratzen dion… Esango nuke iritsiak garela, literatura-itzulpenei dagokienez, zuzentasun eta egokitasun maila onargarri batera, alegia, ez dela itzulpen nabarmen desegokirik argitaratzen. Hortik aurrera, maila onargarri hori ziurtaturik, ausardiagatik, esperimentatze-ahaleginarengatik, proposamen berriak egiteagatik nabarmentzen diren itzultzaileen emaitzak aztertzeko unean gaudela esango nuke, oso une interesgarrian, alegia.
E: Ernesto Sabatoren Tunela (Alberdania, 2007) itzulpena aipatu dugu lehen; nola izan zen existentziaren eta izate ezaren kezkari bueltaka dabilen protagonistaren joan-etorriak itzultzea? Nola gorde distantzia pertsonaiarekin transmititzen duen eromena euskaraz eman bai, baina harekin eraman ez zaitzan?
M.G.: Erabat ez bada ere utzi egin behar duzu pertsonaiaren eromen edo dena delako horrek eraman zaitzan. Badira urte batzuk Tunela itzuli nuela eta ahaztuxea ere badut prozesua nola izan zen. Gogoan dut, hori bai, hitz bakoitza ondo aukeratuta idatzia dagoelako inpresioa izan nuela. Hori eta ironiaren eta exajerazio bilatuaren efektuak.
E: Liburu hori bera emakumeen kontrako bortxakeriaz mintzo da, baita Itziar de Blasekin batera itzuli zenuen Marizipriztinek ez du zorioneko galeperrik nahi (Txalaparta, 2009) liburua ere. Nunila López eta Miryam Camerosen lana aldarrikapen eder bat da. Zer zailtasun eta erronka sortzen ditu hain helburu esplizitua duten lanek?
M.G.: Marizpriztin itzultzea oso esperientzia interesgarria izan zen. Batetik, marrazkiek berek ematen dizute giro jakin bat, jostarina eta errebeldea, eta bestetik, jatorrizkoaren lexikoa eta idazmoldea ere apurtzaileak eta umoretsuak, konnotazioz josiak, ditugu. Horrek baldintzatu egiten du, nola ez, itzulpena, jatorrizkoaren tasun horiek euskara ekartzeko modu bat baino gehiago baitaude. Horien gainean luze jardun eta eztabaidatu ondoren atera zitzaigun Itziar eta bioi Marizipriztin. Gustura gelditu ginen emaitzarekin.
E: Helduentzako literaturan oihartzun handia duten autoreak ekarri dituzu euskarara, baina haur eta gazte literatura itzultzea eta sortzea duzu nahiago. Askatasun gehiago ematen al du helduentzako literatura hertsiak eta “transzendentalak” baino?
M.G.: Badakizu mugen kontu hori oso lausoa dela eta helduentzako literatura guztia ez dela hertsia eta “transzendentala”, haur eta gazteentzako egiten den guztia arina, freskoa eta naturala ez den bezalaxe. Hobe genuke, oro har, literatura itzultzeaz aritu eta, lehen esan bezala, beti ere jatorrizkoak markatzen dizkigun mugen barruan, esperimentatzea, bide berriak bilatzea da motibagarria eta kitzikagarria.
E: Interpretazio eskolak ematen dituzu Gasteizko Letren fakultatean. Oso arrakastatsua izaten da urtero zure ikasgaia, baina ondoren oso gutxik bukatzen dute interprete. Nola ikusten duzu egun interpretazioaren merkatua eta aukerak?
M.G.: Garai txarrak bizi ditugu merkatuaren aukerez hitz egiteko. Ikasgaiaren arrakastak beharrizan bati erantzuten dio, nik uste. Eta beharrizan hori da jendaurrean hitz egiteko, ahozko jarduna landu eta aberasteko premia. Horretarako aukera ematen digu ikasgai guztiz praktikoa den honek eta horri zor dio arrakasta.
E: Itzulpen kritika anitz plazaratu dituzu EIZIEn, eta orokorrean, zapore gozoa uzten dute beti. Gustuko dituzun liburuen kritika baino ez duzu egiten edo obra guztiei zerbait on ikusten diezun irakurlea zara? Itzulitako liburuen kritika geroz eta ugariagoa izan arren, oraindik ere pare bat lerro baino ez zaio eskaintzen itzulpenari berari. Hala behar du izan? Plazera hutsez irakurtzerakoan lortzen al duzu itzultzaile eta kritikari begi zorrotzak alde batera uzten?
M.G.: Pozten naiz nire kritikek zapore gozoa uzten badute, nahiz eta, itzulpen batek edo itzulpen baten alderdiren batek funtzionatzen ez duenean hala seinalatzen dudan. Itzulpen kritikei dagokienez, guk hedabideetan egiten ditugunek ezin dute, noski, kritika akademikoen maila, sakontasuna, zorroztasuna edo dena delakoa eduki, ez baitute helburu hori. Itzultzaile eta kritikari begiak beti egoten dira erne, lehen esandakoaren aldetik, nobedadeak, formula berriak, esperimentazio berriak noiz aurkituko zain, baina horrek ez du eragozten itzulpenak arestian aipatu dugun gutxieneko egokitasun eta zuzentasun maila izanez gero, liburua jarraian irakurri eta liburuaren historian murgiltzea.
uztaila 9, 2012 @ Garazi