Literatur lan itzuliak kaleratzerakoan, figura garrantzitsua da editorearena. Itzulpena berrikusten eta zuzentzen du, aholkuak egiten ditu, itzultzailearekin negoziatzen du. Edo hala beharko luke, itzultzaileak hainbeste mamitutako testuan ez baitu hamaikagarren irakurketan akatsik antzematen. Edo ez dio antzemateari uzten. Bestelako tramite ezkutuagoez ere arduratzen da, eskubideak, diseinua eta ondoko zabaltzea kasu. Galdeketa egin diegu Txalaparta argitaletxeko Mikel Sotori eta Elkar argitaletxeko Xabier Mendigureni. Protesta egiteko aukera eman diegu, eta ez dira isilik geratu. Ez ditugu, ez, nolanahiko bi aukeratu… Plazer handia izan da, bikote!
Irakurle eta kritikari aunitzek itzulpenak neurtzen dituzte euskararen kalitatearen arabera. Hizkuntzari baino ez al dio editoreak ere begiratzen zuzentzerakoan? Izan ere, jatorrizkoa ezagutzen ez duen editoreak, itzultzailearekin fidatu besterik ezin al du egin?
Xabier Mendiguren: Editoreak (edo itzultzaileak) testu bat aukeratzen duenean itzultzeko, jatorrizkoaren interes eta kalitateagatik egiten du, bistan da. Kalitate eta interes hori mantentzeko, itzulpen on bat behar da gero, baina liburu itzuli horretan hizkuntza ez da berezko helburua, jatorrizko literatur lana transmititzeko bitartekoa baizik. Itzulpena zuzentzean, berriz, original euskaldun batean ez bezala, ezin gara edukian sartu, hau edo beste aldatzeko proposatuz; hortaz, hizkuntzari erreparatu behar, jakina; baina ez zuzentasunari bakarrik: jatorrizkoa ezagutuz gero, harekiko fideltasuna ere zaintzen dugu; eta, nolanahi ere, itzulpenaren egokitasuna kontuan hartu behar, erregistro, erreferentzia eta abarretan.
Mikel Soto: Itzulpen baten kasuan uste dut hizkuntzari baino ezin zaiola erreparatu. Niretzat okerragoa da fikzioarekin hori egiten denean. Alegia, euskal idazle batek eleberri bat idatzi eta eleberria ona, txarra, berritzailea, originala esan baino lehen ergelen batek esango dizu bi ergatibo dauzkala faltan. Oteizak zioen euskaldun bakoitzak bere barnean 200 urteko apaiz bat zeukala, nik, egun esango nuke euskaldun bakoitzak filologo bat daukala barruan.
Jatorrizko testua edo hizkuntza ezagutu edo asko fidatu behar da editorea. Normala da. Hala ere, nik beti diodan bezala, editorea irakurle kabroi bat besterik ez da, beraz, gerta daiteke esaldi bat “ez dabilela” igartzea. Niri gertatu izan zait, itzultzaileari galdetu eta, bada, bai, bazegoen zer moldatu. Beraz, egia da jatorrizkoa ezagututa askoz hobeto -eta gusturago- lan egiten dela, baina ez du zertan oztopo gaindiezina izan behar.
Nola ikusten duzue itzultzaileen eta heltzen zaizkizuen itzulpenen maila? Nolakoa da zuen argitaletxeetako itzultzailearen profila?
X.M: Editore lanean urte batzuk daramatzat, eta, hortaz, jakinaren gainean esan dezaket itzulpenen mailan hobekuntza nabarmena izan dugula. Hainbat faktore daude horren atzean: itzultzaileen urteetako auzolana, batzuen deskubrimenduak besteen artean zabalduz eta abar; baita EIZIEren lana ere, hainbat mintegi, ikastaro eta abarren bidez; itzulpen ikasketa arautuek ere izan dute zerikusirik, eta irakurleak ere lehen baino ohituago eta prestatuago daudela esango nuke. Hobetzekotan, ba, ekuazio perfektua nahi genuke: jatorrizkoaren ñabardura guztiak jasoko dituen bertsioa, eta aldi berean euskaraz guztiz natural irakurriko dena. Baina beti ezin izaten da.
M.S: Nire ustez maila handikoak dira, oro har. Hizkuntzarekin lan egiten dudan arren, itzultzaileek oraindik harritu egiten naute, etengabe. Batzuetan idazleak baino gehiago. Idazleak gauza bat era batera esateko gai ez bada itzurbide bat bilatuko du, itzultzaileak ez du aukera hori. Eta “behar” horretatik sortzen diren hausnarketak, soluzioak eta bideak niretzat miragarriak izaten jarraitzen dute.
Gabeziak ikusi baino niri gertatzen zaidana zera da: batzuetan itzultzailearen maniek nire maniekin egiten dutela talka. Adibidez, orain modan jarri diren marratxo zikin horiek! Alegia, Mikel-editoreak atsegin handiz erantzun zuen elkarrizketa-galdeketa Txalapartaren egoitza-bulegoan eta horrelakoak. Baina, esan bezala, maniak dira.
Zerbait aipatzekotan esango nuke batzuetan itzultzaileak marka utzi nahi diola itzulpenari eta erabaki bihurri batzuk hartzen dituela, justifikazio handirik gabe. 1980ko hamarkadako itzulpen batzuk irakurtzea guztiz arraroa da orain Iparraldeko joskera bitxiak etab. hartu zirelako eta, gaur egun joera horiek baztertu badira ere, beti dago marka uzteko tentazioa.
Itzultzailearen profila… ufa! Denetarik: idazleak, itzultzaileak, presoak… Ez da Erdi Aroko Toledoko itzultzaile eskola baina hura bezain anitza gutxienez bada.
“Editoreak arriskatu egin behar luke sinesten duen horren alde” X. Mendiguren
“Gure herrian hainbeste kontuetan gertatu ohi den bezala, maitasunak eta militantziak laguntzen digute mugak gainditzen.” M. Soto
Maiz kexatzen gara itzultzaileok argitaletxeek markatzen duten epea, soldata eta aintzatespena eskasak omen direlako. Nola egiten zaio horri kontra (egiten bazaio) Elkar eta Txalapartan?
M.S: Ez da erraza horri kontra egitea, baina badaude bideak hiru kontuei aurre egiteko. Ni nahiko editore pusilanimea naiz, beraz, epeekin nahi bezala mareatzen naute edo nauzue. Nik liburu bat iragarri ez badut saiatzen naiz itzultzailea ez estutzen. Dakizuenez itzulpen literario bat egitea lan eskerga -eta eskergabea, sarri- da eta gehienetan ez gara gai ordaintzeko itzultzaile batek mereziko zukeen guztia, beraz, guretzat inportanteena zera da, itzulpena gozatzea. Uste dut hori dela itzultzailearen arazo horri aurre egiteko modua.
Hala ere, ez daukat guztiz argi aintzatespenaren kontua Euskal Herrian. Epeen eta soldaten kontua egia izango da, zoritxarrez, baina aintzatespena askoz apalagoa da Espainian edo Frantzian. Zeinek ezagutzen ditu liburuak espainolera itzultzen dituztenen izenak? Liburuen azaletan doaz? Aurkezpenetara gonbidatzen dituzte? Elkarrizketak irakurtzen dizkiezue?
X.M: Zinez eta benetan saiatzen gara itzultzailea kontuan hartzen eta aintzat hartzen, oso ondo ohartzen garelako haren lanaren garrantziaz eta merituaz; epeetan, gehienetan zabal joka dezakegu, denontzat hobe izango delakoan, baina aldian behin korrika eta presaka ibili behar izaten da, beste erremediorik ez dagoelako; ordainketari dagokionez, berriz, ohartzen gara argitaletxe komertzialok pagatzen duguna eskasa dela lan horrek eskatzen duen denbora eta prestakuntza kontuan edukiz gero, baina gure merkatuaren tamainak eta salmenten zenbatekoak ia ezinezkoa egiten du hortik gora jotzea.
Zer alde dago harrerari dagokionez (prentsa, irakurleak, eskaerak) euskarara ekarritako eta euskaraz sorturiko liburuen artean?
X.M: Oro har, aipatu dituzun sektore horien guztien artean (komunikabideak, irakurleak…), beti egiten zaio jaramon handiagoa euskaraz sortutako lanari itzuliari baino. Beste hierarkia asko ere egin litezke: arreta gehiago du narratibak poesiak baino; idazle ospetsu batek idatzitakoak, ezezagun batek eginak baino… Ekuazio horiek guztiak kontuan hartuta, munduan ospetsua den idazle baten eleberri batek harrera hobea izango du bertako hasiberri batek idatzitako poesia-lan batek baino.
M.S: Alde nabaria dago euskarara ekarritako eta euskaraz sorturiko liburuen artean, gutxi gorabehera guztiok dakiguna: euskarazko sorkuntza itzulpena baino inportanteagoa, nobela ipuina baino inportanteagoa, saiakera poesia baino garrantzitsuagoa (hori eztabaidagarriagoa da) eta edozer gauza antzerkia baino inportanteagoa. Hala ere, badaude ñabardurak, estandarretatik itzuri egiten duten liburuak etab. Eta, zorionez, hau ez da mugiezina. Nik uste dut gauza batzuk aldatu direla eta are gehiago aldatuko direla.
Elkarrizketatuek aipaturiko liburuetako lau.
Tamalez, editoreen ahoan sarri entzuten da “ez da errentagarria” esaldi gogaikarria, liburuarena beste merkatu eta enpresa bat dela gogorarazten diguna. Errentagarri ez izatea zenbateraino da aitzakia, hesia, murriztailea?
X.M: Errentagarritasunaren irizpidea ez da gure zekenkeriaren marka: argitaletxe batek liburuak itsuka kaleratu eta haiek saltzen batere asmatuko ez balu, handik laster pertsiana itxi beharko luke, eta euskal sistema literario osoak izango luke galera, ediziorako leiho bat galduko bailitzateke betiko. Hala ere, inon ez dago idatzita hau edo beste saltzea ezinezkoa denik: editoreak arriskatu egin behar luke sinesten duen horren alde, eta bide berriak bila litezke zabalkunderako, finantzaziorako; ez da erraza, baina argitaletxe berriak sortzen dabiltza, ideiak eta gogoa bizirik dauden seinale.
M.S: Editore gisa idatzi nuen lehen artikuluaren izenburua Animalia estrabikoak zen. Zera nekarren gogora, Hasier Etxeberriak Sautrelan Jorge Herralde Anagramako editorea elkarrizketatu zuenean hauxe esan zuela editore zaharrak: “Editorea animalia estrabikoa da; begi bat kulturan dauka jarrita eta bestea merkatuan”. Ia zazpi urte igaro dira hori idatzi nuenetik eta artikulua ez da batere zahartu. Errentagarri ez izatea hesi gaindiezina da sarritan. Guztiok argitaratu ditugu errentagarriak ez ziren liburuak, baina beti saiatu gara errentagarri bihurtzen. Zera gertatzen da, ordea, batzuetan errentagarritasunaren mugaren azpitik kokatzen genituen liburu batzuk muga erraz gainditu dutela eta, aldiz, errentagarri izango zirela uste genituen batzuk mugaren azpitik gelditu garela. Muga fin horretatik ibili behar da editorea trapezioko artista gisa.
Hala ere, itzultzaileentzat “ez da errentagarria” bezain gogaikarria da editoreontzat gure lanari buruzko ezjakintasuna. Nire esperientziaren arabera jendea nahikotxo harritzen da liburu baten gastuak kalkulagailu batekin kalkulatzen dituzunean: itzulpena, eskubideak erosteko ordaintzen den aurrerapena, liburuaren maketa, azala, inprenta… Oso erraza da 4.000-5.000 euro -baita gehiago ere- gastatu behar izatea itzulpen bat liburu-denda baten apalean jarri orduko (editorearen lana eta argitaletxeko gastu finkoak kontuan hartu gabe).
Ez dut esango hori orokorra denik, nire esperientziaren arabera, itzultzaile gehienek primeran ulertzen dute guzti hau eta ahalik eta erraztasun gehien jartzen saiatzen dira. Profesional onak izateaz gain, literaturaren maitaleak dira eta haien aldetik eskura daukaten guztia jartzen dute obraren alde. Beraz, gehienetan konpromisozko formulak bilatzen dira itzulpenak argitaratu ahal izateko.
Horrez gain, badaude bestelako bideak. Eusko Jaurlaritzak euskarazko ekoizpenari ematen zizkion diru-laguntzak moldatu zituen arte, Klasikoen bildumaz kanpoko itzulpenak ez zuten laguntzarik jasotzen (sektore guztiak bezala nik ez bainuen laguntzatzat liburutegientzat egiten zen 300 aleko erosketa) eta orain hori aldatu da. Badago ere aipatu dudan Klasikoen bilduma eta, horrez gain, gurean aipagarria den irakurle kluba. Gure Liburuak irakurle klubaren ehunka harpidedunei esker hamaika liburu euskaratu dira: 1984, Kristalezko hiria, Emakume bat, Egun bat nire bizitzan, Fahrenheit 451 eta abar luze bat. Gure herrian hainbeste kontuetan gertatu ohi den bezala, maitasunak eta militantziak laguntzen digute mugak gainditzen.
Itzuli, itzuli egin behar da, jakina, baina uf, saiakerak-eta… Gure literatur sistemaren muina euskaraz sortutako nobela izatea noraino da argitaletxeen ardura? Zein da argitaletxeen erantzukizuna eta ahalmena kultur polisisteman periferiako generoetako itzulpenak zentrora hurbiltzeko?
M.S: Lehen galdera oso zaila da niretzat eta, barkatuko didazue, ez naiz erantzutera ausartzen. Badakit jakin eztabaida hori beti egon dela bizirik euskal literatura garaikidean, baina neu, nahiko neofitoa izanik, sekulan ez dut bizi izan (eta ez zait gehiegi interesatzen, gainera).
Bigarren galdera are katxondoagoa da: kultur polisistema, periferia… Enpin, zergatik ez dugun antzerkia, poesia eta saiakera behar bezain serio hartzen? Aurretik aipatutako estrabismo horri lotuta dagoen kontua da, nik uste. Editoreak oso kontserbadoreak gara; ikaragarri kostatzen zaigu arriskatzea eta, gurean aipatu genero horiek argitaratzea arrisku nabaria da. Ez nuke zergatia azaltzen asmatuko. Antzerkia eta poesia bazterreko generoak dira ia mundu osoan, baina saiakera genero guztiz potentea da erdaretan. Zergatik euskaraz ez? Ez dakit. Gure ardura? Izango dugu, ezbairik gabe, baina nire esperientziak ez dira oso positiboak (eta Eusko Jaurlaritzak lagundutako saiakerei buruz ari naiz… pentsa!). Polisistema nahiko kabroia daukagu, oro har, baina guztion artean eraiki dugu eta orain ez dakigu nola irauli.
X.M: Sorgin gurpila da planteatzen duzuna: saiakera (edo poesia) itzulirik ez da ateratzen saltzen ez delako; ez da saltzen ia ateratzen ez delako eta ohiturarik ez dagoelako. Hortik ateratzea noren ardura den? Ba, ez dakit. Baina pausoa ematea edonoren eskuetan dago, ausartu nahi izanez gero.
“Euskaldun bakoitzak filologo bat dauka barruan” M. Soto
“Ekuazio perfektua nahi genuke: jatorrizkoaren ñabardura guztiak jasoko dituen bertsioa, eta aldi berean euskaraz guztiz natural irakurriko dena. Baina beti ezin izaten da”. X. Mendiguren
Badirudi azkenaldian sortu diren argitaletxeek (Denonartean, EDO, Pasazaite) garrantzi nabarmena ematen diotela itzulpenari, eta ardatz nagusitzat ere jartzen dutela. Nola interpretatzen duzue hori?
X.M: Hasteko, argitaletxe berriak sortzea izugarri berri ona da, aberastu egingo dutelako euskaraz dagoen liburu eskaintza, eta errazagoa izango delako irakurle bakoitzak bere gustuko lanak topatzea; bestalde, normala da argitaletxe berri horiek itzulpenari kasu berezia egitea: hain zuzen, euskaraz dagoen sormen onentsuenari aterabidea emateko nahiko ondo moldatu izan gara orain artean geundenak, nik uste, baina nazioarteak eskaintzen duen aukera ia mugagabearen aurrean beti egongo dira gure hizkuntzan landu gabeko alorrak: best sellerrak, autolaguntzazko liburuak, komikiak, erromantikoak, zientzia fikziozkoak… Muga bakarra, gure publiko murritza da.
M.S: Nik esango nuke haiek hutsuneak nabari dituztela esparru horietan eta horiek bete nahi dituztela eta normala deritzot -eta eskertzekoa!-. Neronek hutsune horiek ikusten baditut nola ez dituzte ikusiko edizio munduan abiatzen diren lagunak.
Xabier, Literaturian esan zenuen pena dela itzultzaileak estandarrean aritzea eta haien kutsua xede testuan ez uztea, baina berehala beste galdera batekin erantzun zizuten, editoreek hori onartuko ote luketen, alegia. Zer nolako mugak jartzen dizkio editoreak itzultzaileari, eta ondorioz, obrari eta hizkuntzari berari?
X.M: Gure hizkuntzaren estandarizazioa izugarri positiboki baloratzen dut nik, dudarik gabe. Baina ezin ukatu, aldi berean, gehiegizko uniformizazioa ere galera bat dela; oreka puntu bat aurkitu behar, denon artean. Argitaletxeon irizpideen artean, haur literaturan zorrotzagoak izan ohi gara; helduenean, aldiz, norberaren gustu eta aukeretarako tarte handiagoa utzi ohi dugu, betiere batasunaren arauak errespetatuz.
M.S: Neu nahikotxo fidatzen naiz itzultzaileekin. Gehienetan neu baino askoz gehiago baitakite. Baina erabaki bat ulertzen edo konpartitzen ez dudanean arrazoitu diezadaten nahi dut. Arrazoiak zentzukoak iruditzen bazaizkit, aurrera!, ez dut arazorik eskuzabal jokatzeko. Baina arestian aipatzen nuen irarmarka hori bada erabakiaren muina saiatzen naiz beste soluzio nahi baduzue estandarrago bat bilatzen (edo negoziatzen, hobeto esanda).
Mikel, Txalapartak itzulpenen bilduma bat ez badu ere, dituen bilduma oro hainbat itzulpenek osatzen dute, Senez aldizkariko Mugaldean artikuluan azaltzen duzun bezala. Euskaratutakoen aparteko bilduma ez izatea muga ezabatzeko beste modu bat da ala bilduma izatea da, hain zuzen, itzulpen lanak nabarmentzeko eta ikusarazteko bidea?
M.S: Zaila da jakitea zer zeukaten buruan duela bi hamarkada Amaiur bilduma abiatu zutenean. Lehen liburua itzulpen bat da, Mitxel Sarasketak kartzelan itzuli zuen Egun bat nire bizitzan. Eta hortik aurrera euskarazko sorkuntzak leku handia hartu zuen. Nire borondatea izan da gero eta gehiago lerratzea literaturaren aldera eta baztertzea aurreko garai batzuetan lekua zeukaten saiakera eta testigantza. Baina nazioarteko eta bertako literatura barne hartzen dituen bilduma bat edukitzea nahiko ohikoa dela esango nuke. Nazio elebidunetan guztiz arrunta da; Kataluniako argitaletxe gehienek hori egiten dute. Baina Espainia, Frantzia edo Alemaniako argitaletxerik inportanteenei erreparatuta ere, ondorio berera heltzen gara.
X.M: Nire ustez, bi aukerak dira zilegi, baina, bat hautatzekotan, nahiago dut jatorrizko lanak eta itzuliak bilduma berean joatea, generoaren edo bildumaren ezaugarrien arabera; azken batean, idazleen arteko komunikazio moduko bat sortarazten du literaturak, eta, itzulpenari esker, elkarrizketan jartzen ditugu bertako idazleak eta kanpokoak.
“Polisistema nahiko kabroia daukagu, oro har, baina guztion artean eraiki dugu eta orain ez dakigu nola irauli.” M. Soto
“Idazleen arteko komunikazio moduko bat sortarazten du literaturak, eta, itzulpenari esker, elkarrizketan jartzen ditugu bertako idazleak eta kanpokoak.” X. Mendiguren
Durangoko azoka beti da sortzaileentzako erakusleiho; itzulpenekin ez da hala gertatzen, ezta? Aurtengo Durangoko azokan (eta epe laburrera) zer leku izanen dute itzulpenek zuen argitaletxeetan?
X.M: Egileen eta irakurleen arteko topalekua den aldetik, normala da hala gertatzea. Paul Auster etorriko balitz, ziur arrakasta izugarria izango lukeela aleak sinatzen. Baina, gaur-gaurkoz, hori ez da posible. Aurtengo azokan, itzulpenetan, gazte literaturako lanen bat izango dugu, Aiora Jakak euskaratua, literatura unibertsaleko klasiko batzuk Urrezko Biblioteka bilduman (Hamlet Juan Garziak euskaraturik eta Gulliverren bidaiak Iñaki Mendigurenen eskutik), eta iazko nobel saridun Tomas Tranströmer poeta suediarra, Juan Mari Agirreurretak itzulia.
M.S: Nik uste dut itzulpenek lekua egiten ari direla apurka-apurka. Xabierrek nik baino argiago izango du kontua, baina esango nuke lehen ez zeukatela orain -batzuk, bederen- daukaten oihartzunik. Hala ere, nik nahiago dut itzulpenak azokatik pixka bat bereiztea. Aurreratzea, irailera, adibidez, edo atzeratzea, udaberrira. Euskal Herriko ekoizpena oso potentea da aipatu datetan eta normala da itzulpenak pixka bat lausotzea. Ona da? Txarra? Ez dakit, gure sistema halakoxea da eta batzuetan ez zaio buelta handirik eman behar.
abendua 3, 2012 @ Garazi