Literatur kritika eta ideologia

Pasa den ostiralean, hilaren 4an, Gara egunkariak plazaratu zuen iritzi artikulu bat euskaratu dugu oraingoan. Pare bat alditan landu dugun gaiaz mintzatu zen Victor Moreno idazle eta irakaslea, beste ikuspuntu batetik eta adibide zehatzak emanez. Bere esanetan, sarri  literatur kritikariek oinarri ideologikoen gainean eraikitzen dute kritika, eta nola edo hala bilaturiko aitzakia literarioez mozorratzen dute justifikazioa. Interesgarria iruditu zaigu, batez ere literatur kritikaren inguruan zer pentsatua eman dezakeelako. Zertarako egiten da kritika? Nola bereizi edukia eta idazmoldea? Zer iruzkindu behar du kritikariak? Autorearen bizitza azaldu behar digu? Mugarik bada?

Víctor Moreno – Irakaslea eta idazlea

Gara – paperezko edizioa

Literatur kritika eta ideologia

2013/01/04

Literaturaren eta politikaren arteko harremanak susmo handia pizten du zenbaiten artean, alegia, literatur sorkuntza jakin batek defendatzen dituenen kontrako ideia politikoak dituztenen artean. Alderantziz, nobela batean modu inplizitu edo esplizituan transmititutako mezuak, ideologiak eta pentsamenduak bat egiten badute kritikariak dituen ideiekin, orduan, osagai ideologikoak sorkuntza lan hori baloratzeko funtsezko elementu bihurtuko dira.

Horretan, arraroena zera da, zenbait nobela analisi politiko eta ideologiko zehatz baten xede dela oraindik ere, eta beste batzuk, aldiz, ez dutela inoiz hitz-aspertu kritiko bat jasoko. Diskriminazio kritikoa, zentzu horretan, egiturazkoa da. Esaterako, nekez aurkituko dugu nobela bat, euskal autore batek idatzia bada, ideologikoaren eskaner kritikoa jasotzen ez duena, betiere estandar klasikoaz baliatuz, hots, beste hark ETA gaitzesten ote duen, baina, aitzitik, Mantxako edo Andaluziako batek idatzia bada, sekula ez da analisi ideologiko baten jomuga izanen. Zeren eta, antza, idazle gaztelar eta andaluzak, ideologikoki, eunuko batzuk baitira.

Sistematikoki, literatur kritikak ez du sekula ontzat emanen ETA gaitzesten ez duen euskal idazle baten eleberririk. Ospetsu izan eta besteren kontura bizi nahi duen edozein euskal idazleren betebehar literario kategorikoa da. Aitzitik, ETA kondenatzen duen euskal idazle baten –idazlea Alemanian bizi bada ere– nobelak kritikaren ehuneko laurogeita hamarra izanen du alde. Lehenengo kasuan, ETA ez kondenatzea bihurtuko da autorearen testua literarioki iraintzeko funtsezko ezaugarria; bigarrenean, aldiz, kontrakoa gertatuko da: eleberria zoragarria izanen da.

Hainbeste dira literatur kritikak erakutsi duen jokabide horren aldiak, non argi berresten duten maiz politikak eta ideologiak erabakitzen dutela nobela baten balio estetiko eta literarioa. Kritikari bati arrazoi ideologikoak medio nobela bat gustatzen ez bazaio, nola edo hala moldatuko da literatur okerrak aurkitu eta horrela gustuko ez duela justifikatzeko. Alta, eleberri bat zinez atsegin badu, hain zuzen, horren ideia ideologikoek bereekin bat egiten dutelako, obra hori berandu baino lehen eramanen du goren mailara.

Jarrera manikeo horrek bai ideologikoki ezkerrekoak direla diotenentzat bai beren burua eskuinekotzat dutenentzat balio du. Berriki Cervantes saria jaso duen idazlea, Caballero Bonald, hala mintzo zen: «ultraeskuindar bat ezin da inolaz ere idazle edo artista on bat izan. Baliteke gehiegizkoa izatea, baita injustiziatik hurbil egotea ere, baina pentsatu nahi dut hori hala dela». Eta, nik gogoko dudanez, hala izan behar du. Era berean, Azancot kritikariak zioen komunista den idazle bat ezin zela idazle ona izan. Alberto Moravia jartzen zuen adibidetzat. Hiruko erregela horri jarraituz gero, susmoa hartuko genioke, finean, guk sentitu eta pentsatzen dugun moduan pentsatzen eta sentitzen ez duen orori.

Aurtengo Nobel sariduna kasik gurutziltzatu zuten bere nobeletan egungo erregimen txinatarra ez salatzeagatik eta bere herrialdeko adierazpen askatasun eza kondenatzeko txintik ez esateagatik. Jendeak ahanzten du literatur Nobel saria eman diotela nobelak idatzi dituelako, eta ez bere militantzia politikoagatik. Edozein autoreri sari bat ematen zaion bakoitzean bere curriculum politikoa eskatuko balitzaio, ez legoke jasotzeko aski duintasun demokratikorik lukeen inor. Vargas Llosari azken hamarkadan izandako jarrera politikoak gogorarazi balizkiote, segur aski aipatu Nobelaren zain egonen zatekeen oraindik ere. Mo Yan txinatarraren kasuan, bere ideologian interesa zutenez gero, galdetu ahal zioketen zer iritzi zuen Europako egungo langabezi egoeraren inguruan, ustelkeriaren inguruan edo Guantanamon presoei eman dieten tratu ankerraren inguruan.

Zoritxarrez, obra baten balioa interpretatu eta epaitzeko digresio amarrutsu horien garroak luzeak dira oso, eta edozein materia motari heltzen diote. Aurkitu dudan azkenaurreko kasua –azkenaurrekoa diot, datorren astean zalantzarik gabe besteren bat aurkituko dudalako– Jordi Graciak Trapielloren eleberriari eginiko iruzkina da, Ayer no más izeneko eleberriari, zeinak muinean «memoria historikoa» izenekoa baitu.

Eleberriak gaiari buruz duen ikuspegiak bat egiten duenez Graciak berak gaiari buruz duenarekin, testua zoragarria da literaturari dagokionez. Horrela, bada, autorea laudatuko du «memoriaren gehiegikeriaren aurka doktrina sermolaria» murrizteagatik. Sinestezina. Ideologikoa baizik ez den ikusmolde horretatik nobela baten ontasun literarioa ondorioztatzea tranpa egitea da. Gainera, autorearen orain arteko «nobelarik onena» dela dio. Horretarako, ematen dituen literatur argudioak, egiaz, oso eskasak dira. Eta, bestela, ikus bere arrazoiketa: «Bilbea, pertsonaiek, azaltzen zaizkigun ahotsen koruak, beren larruan bizi dute, lehenengo pertsonan, iraganari orainalditik aurre egin beharra, baina beti iragan biluzia begi-bistan dutela. Eta guztia bizi dut orainaldian, baita iragana ere, hala negoziatu eta kudeatu daiteke, gure interesen parte dira, ez interes aratz eta orbangabeak, baizik eta faltsuak[1], batzuetan dudazkoak eta maizegi oso kalkulatuak». Pasartearen deigarriena faltsuak oker hori da, Real Academia hiztegian agertzen ez dena.

Parrastada ideologikoari jarraikiz, hor oinarritzen baita, kritikariak diosku: «hau ez da memoria historikoaren aurkako nobela bat, baizik eta memoria historikoren santukeria interesatuaren aurkakoa». Ez da egia. Trapielloren eleberria memoria historikoaren aurkako eleberria da. Gutxienez, memoria historiko jakin baten aurkakoa da, hain zuzen irrigarri uzteko asmoz santujale deitzen duen horren aurkakoa.

Egia da memoria interesatua eta selektiboa dela, baina berdin izan daiteke interesatu eta selektiboa kritikariak berak eta autoreak egiten duten memoriaren erabilera. Eta santujalea? Kritikariak besteon memoria historikoa zikin dezake, nahi dituen adjektiboekin, baina orduan onartu beharko du besteok ere haren memoria historikoa egungo eskuinaren memoriaren berdin-berdina dela esatea, alegia, 36ko erailketak egin zituzten eta memoria santujale hori abiarazi zuten horien oinordeko ideologikoaren bera. Ez da egia «literatur ofizioaren arrazoiengatik soilik» idatzi izana Trapillok bere «kontakizun bizi eta egiazkoena, sinesgarriena eta ausartena». Memoria historiko horren nobelagilearen ikuspuntuak bat eginen ez balu kritikariak duenarekin, azken hori ez zatekeen sekula testuaz hain modu beroan mintzatu izanen. Beraz, bere epaia ere interesatua dela suposatu beharko dugu. Zergatik?

Graciak dio «historiaren miseriak gizateriaren ondare unibertsal dir[el]a, memoria garaituaren herentzia gehiegizko eta instrumentala barne». Historiaren miseriak gizateriaren ondare direla esatea eta artizarraren ondare direla esatea berdin-berdin da. Aldiz, beste kontu bat da aldarrikatzea miseria merezigabeko horien oinordekoek gehiegi erabiltzen ari direla beren senideen erailketa Gerra Zibilean. Hori sarkasmoa eta iraina da. Eta, hala ez bada, esan ezazu publikoki senide horien aurrean, aurrez aurre, begietara begira… haiengan «herentzia gehiegizko eta instrumental» hori aurkitzen saiatuz.

Orduan, agian, konturatuko da historia horretan gehiegizkoa eta instrumentala den bakarra beste zerbaitetan datzala, alegia, iraganeko pasarte bati buruzko norbere pentsamendua justifikatzeko eleberri bat erabiltzean.