Bagenuen gogoa elearazin antzerkiari tartetxo bat eskaintzeko. Antzerki testu apropos baten bila gabiltza, euskarara ekartzeko, baina aurretik, teorizazio apur bat egin nahi izan dugu. Horretarako, Julia Marin Arteagarengana (Lasarte-Oria, 1959) jo dugu, bera baita gaur egun antzerki itzulpenaren inguruan gehien hausnartzen eta jarduten duena. Hogei urte inguru daramatza Idazkuntza teknikak irakasten, Itzulidatz lan-taldearekin. Hamar urte pasatxo dira Testu interpretazioa euskaraz gaia jorratzen duela Donostiako Arte Eszenikoen Tailerreko ikasleekin. Testu interpretazioari eta komunikagarritasunari buruzko tailerrak diseinatu eta ematen ditu, irakasleei, aktoreei eta komunikabideetako profesionalei zuzenduak. Telesail eta antzezlan askotan parte hartu du itzultzaile eta zuzendari laguntzaile gisa, besteak beste, Mephisto (Klaus Mann), Anarkista baten ezusteko heriotza (Dario Fo), Artea (Yasmina Reza), Lapur-zuloa (Stephen Adly Guirgis), Hor al zaude? (Javier Daulte), Grönholm metodoa (Jordi Galceran), Ilunpetan (Peter Shaffer) eta Ahuntza edo nor da Silvia (Edward Albee). 31 eskutik blogean parte hartzen du.
Elearazi: Gero eta garrantzi gehiago ematen ari zaio ahozkoari, Galeuscaren baitako “Esateko idazten dena” topaketak eta Mintzolaren “Ahoa bete hots” jardunaldiak kasu. Hainbesteko beharra al dago, ba, ahozkoaren inguruan hobetzeko?
Julia Marin: Gero eta garrantzi gehiago… Ez dakit, ba. Nondik begiratzen den…
Egia da azken urteotan antolatu direla ekimen batzuk gogoeta egiteko ahozko jardunaren gainean, eta horrek esan nahi du gizartean badagoela kezka hori, edo hori sinistu nahi dut nik. Baina uste dut prozesuaren hastapenetan gaudela: hasi besterik ez gara egin.
Hizkuntza handi aspaldian normalizatuek emana daukate idatzitik ahozkorako jauzia, eta prosodia ere finkaturik dute. Horren eraginez, esatari, aktore eta abarrek ez dute arazo handirik izaten testu idatzi batean oinarritutako jardunak ahots gora egiteko.
Euskaraz, 1968. urtean ekin zitzaion euskara idatziaren normalizazioari; eta, nahiz eta harrezkeroztik aurrerapauso nabarmenak eman ditugun, oraindik ere prosa estandarra eratze-bidean ari gara. Idatziaren menpe bizi gara, ikuspuntu gramatikaletik begiratzen diogu hizkuntzari, eta ez komunikatibotik. Ikertu eta deskribatu gabe dugu esatezko testu baten ezaugarriak zein diren. Eta ahoskeraren esparruan dena egiteko daukagu.
Ikusi besterik ez dago zertan den Euskaltzaindiaren Ahoskera Batzordea. 1993an sortu zen. Lanean hasi zen komunikabideetako eta irakaskuntzako zenbait arduradunekin, eta lankidetza horren emaitza izan zen 87. araua, 1998koa: Euskara Batuaren Ahoskera Zaindua (EBAZ) izeneko txostena. Batzordea, 1998an bertan, desagertu egin zen. Urte batzuk geroago, 2009an, 158. gomendioa kaleratu zuen: Kanpoko leku-izenak euskaraz ahoskatzeko irizpideak. Euskaltzaindiaren webgunean begiratzen baduzue, Iker egitasmoaren barruan, Fonetika eta Fonologia esparruan dio: «Arian-arian Akademiari aurkezten zaizkion premiei erantzutea da lantalde suntsikor honen zeregina». Ez dakit arian-arian aurkezten zaizkion premiei erantzuten dien lantalde suntsikor batek atarramentu onik ekarriko ote digun…
Gure errealitatea da hitzaz baliatzen diren profesionalak irizpiderik gabe ari direla lanean, sena eta intuizioa lagun dutela; nor bere aldetik dabil bilatzen eta garatzen ahozko komunikaziorako baliabideak. Eta nik ez dut ikusten inolako plangintza seriorik gure gabeziak konpontzeko.
E: Entzun izan dugu euskarazko sorkuntzan ere, narratiban, maiz funtzionatzen ez duena dialogoak direla, ez baitira sinesgarriak. Arazo bera al da? Noraino da ahozkotasunean dugun hutsunea?
J.M: Zein da galdera, antzerkian ere hori bera gertatzen ote den dialogoekin?
Narratiban (nobelagintzan, ipuingintzan eta), idazle-irakurlearen arteko harreman guztia idatziz, paperaren bidez, gauzatzen da. Eta dialogoak sinesgarriak ez badira, idazteko moduan dago gakoa, esate baterako ez direlako erabili hizketa bizian ohikoak diren mintzamoldeak edo.
Eszenatokian, testuak bi fase izaten ditu. Aurrena, antzezlana idatzi/itzultzeko garaian, oso kontuan hartu behar da esaldi bat ez dela baliagarria izango aktorearen ahoan funtzionatzen ez badu. Eta behin testua idatzita dagoela, noski, esaldi bakoitza nola esaten den ere funtsezkoa da sinesgarritasunaren auzi horretarako. Bi faseak zaindu behar dira obrak eszenatokian funtzionatuko badu.
E: “Atzerriko teatroa ezagutu behar da, baina ez itzuli, ez hitzez hitz itzuli. Atzerriko komediarik eztugu eman behar” zioen Arestik 1961ean. Kasu egin al zioten? Antzerki itzulpena ez al zen hitzez hitzezkoagoa garai batean orain baino?
J.M: Ene, pentsa zer izango zen Arestiren garaian antzerkia itzultzea… Orduantxe hasi ziren-eta munduko obrak euskarara ekartzen; eta artean batuaren prozesua hasi gabe… Nor bere aldetik ibiliko zen, orduan ere, ahal zuena egiten.
Aresti 1964ko hitzaldi batean gerraurreko garbizaletasunaren kontra mintzatu zen: «Euskera herrikoia iruditzen zait euskera defenditu eta salbatzeko modurik onena». Kexu zen Shakespeareren bi tragedia ikusi eta ezin ulertu zituelako, euskara gaitza zela eta, errazago entendituko omen zituen ingelesez. Idazle eta itzultzaile falta ere salatu zuen.
Dena dela, uste dut zuek aipatu dituzuen hitz horiek esan zituenean Arestik beste kezka bat zeukala buruan, ez zela ari itzulpena egiteko prozeduraz bakarrik. Euskal teatroa gaurkotzeko ahaleginean ari zen: atzerrian inposatzen ari zen antzerki abangoardista ekarri nahi zuen Euskal Herrira (Miller, Brecht, Becket, Ionesco, Eliot, Pirandello, Txekhov, Lorca…); maisu handien lezioak hartu eta gurean aplikatu nahi zituen, ez hitzez hitz itzuli. Pentsaera eta portaera berriak inportatu nahi zituen, euskal kultura berriztatu, ateak zabaldu euskal eszenari, eta horrela, aldaketa eragin gizartean, teatro iraultzailea eta konprometitua eginez. Izan ere, zahar eta moralistatzat jotzen zituen ordura arteko obra naturalistak (Martzelino Soroa, Toribio Altzaga…).
Eta, bai, kasu egin zioten. Arestik berak idatzi eta itzuli zituen hainbat antzezlan (Eta gure heriotzeko orduan, Justizia txistulari… / Betti, Valle-Inclán…). Gazteen taldeekin ere ibili zen lankidetzan antzezlan berritzaileak sortzen. Gero, Xalbador Garmendiak hartu zion lekukoa, eta Historia triste bat idatzi zuen, hautsak harrotu zituena 1964an; itzulpen batzuk ere egin zituen (Les Justes, Camus…). Jarrai antzerki-taldea ere 1965. urtean sortu zen, taularatu zuten lehen obra Beste mundukoak eta zoro bat, Arestik idatzia; handik aurrera, baita itzulpen ugari ere: T.Williams, Ibsen, O´Neill… Eta geroago, Atxaga etorri zen NHI teatroa (Nazionala, Herrikoia eta Iraultzailea) eraikitzeko asmotan: Borobila eta puntua (1972)…
E: Antzerki itzulpen eta egokitzapenean iaioa zaitugu. Zenbateraino itxuraldatzen da hasierako testu itzulia taularatzerakoan? Obraren araberakoa izanen da, ezta? Zeintzuk dira irizpideak?
J.M: Noski, obraren araberakoa da.
Atzerriko obrekin beti dago zalantza hori, zer egin pertsonaien izenekin, leku eta kultur erreferentziekin… Pentsatu behar da zer komeni den, euskarara egokitzea giro hori, publikoari arrotza gerta ez dakion, edo jatorrizko testuan bezala uztea. Zirt edo zart egin beharra dago. Dena dela, erabaki horiek hartzea ez dagokio soilik itzultzaileari, obraren zuzendariarekin batera finkatu beharreko irizpideak dira horiek.
Bestelako antzezlanetan ere, hasierako testu itzulia aldatu egiten da beti taularatzea prestatzeko momentuan. Idazle/itzultzailearen lana ez baita amaitzen etxeko epelean egiten duen bertsioarekin. Bertsio hori zirriborro bat baino ez da, eszenatokira eramango dena gero. Izan ere, itzultzaileak, bakarkako lanean ari denean, testuaren bere interpretazioa egiten du, ez ditu ezagutzen pertsonaiak, ez daki nolako eszenaratzea diseinatu duen zuzendariak… Itsu-itsuan ari da. Eta, beraz, gerta daiteke egin dituen interpretazioetako batzuk taldeak beste modu batera ikustea. Taldean jardun beharra dago, jende askok baitauka hor zer esana: zuzendariak eta aktoreek. Adostasun batera iritsi behar du talde osoak, norabide berean egingo badu.
Adibide bat jartzearren, egunotan itzultzen ari naizen obra aipatuko dizuet: Ur-bazter birrindua / Medea Materiala / Argonauten paisaia, Heiner Müller alemaniar antzerkigilearena. Irudiz betetako antzezlan oso poetiko eta kriptikoa da, batere puntuazio-zeinurik gabe idatzia. Gaztelaniaz eta euskaraz muntatzea da helburua, eta gaztelaniazkoa prestatzen hasita daude dagoeneko, horregatik itzulpena gaztelaniatik ari naiz egiten. Liburu-formatuan kaleratzeko arituko banintz, autoreak bezalaxe itzuli beharko nuke, alegia puntuazio-zeinurik gabe. Hartara, jatorrizko testuan bezala, irakurlearen esku geldituko litzateke esaldi bakoitzaren interpretazioa egitea (erabakitzea non hasi eta non amaitzen den pentsamendu bakoitza). Baina esatezko testua dela kontuan hartuta, esaldi guztien mugak argi eta garbi erabaki behar dira, esanahi bakarraren alde egin behar da; bestela, ezin da esan. Horregatik, saio batzuk egiten ari gara mahai-lanean, talde osoa elkar hartuta, testua esaldiz esaldi finkatzeko, eta puntuatzen ari gara, garbi izan dezagun denok testuaren zer interpretazio kontatu nahi dugun.
Ni, antzerkia itzultzen dudanean, saiatzen naiz ahalik eta fidelena izaten jatorrizkoarekin, eta batuan idatzi ohi dut lehen bertsioa. Gero, entseguetan, pertsonaiak gorpuztu ahala, haien intentzioak eta gorputz-inpultsoak finkatuz eta egoerak eta harremanak argituz doazen neurrian, pertsonaiek berek esaten digute zenbateraino zaizkien balekoak testuko esaldiak, eta baita ere zer erregistrotan hitz egiten duten: hika/zuka/berorika, euskalkian/batuan, erregistro formalean/ez-formalean… Eta horren arabera ibiltzen naiz lehen bertsioa berridazten behin eta berriz, testua egokitzen eszenan sortzen diren jolas eta proposamen berriei. Egokitze-fase horretan, albo batera utzi ohi dut jatorrizko testua, hor euskarak agintzen du.
Horregatik aldarrikatzen dut idazle/itzultzaileak ere parte hartu behar duela entseguetan, hizkuntzaren erabilera taldearen hautuen zerbitzura jartzeko. Ezinbestekoa da norbaitek hitzari segimendua egitea, hitza estreinaldira arte mimatzea alegia, pertsonaien eraikitzea, intentzioak, eszenografia, atrezzoa, jantziak, argiak eta abar mimatzen diren bezala. Bi arlotan lan egin behar da: idatzizkoan eta testuaren ahots gorako interpretazioan. Bi langintza horiek ezin dira utzi zuzendari eta aktoreen esku.
Lehen, Gabriel Aresti aipatu duzue, eta berak ere hitz egin zuen auzi honen inguruan. 1962. urtean hau zioen Euskera aldizkariaren VII. alean, Nola erein teatroaren gaurkotasuna euskaldunen artean izeneko artikuluan:
«Herri bakoitzean, komediak bertako euskeran eman behar dira, baina eskribitzaleak ezin eskribi dezake komedia bat mila euskera diferentetan. Euskal komediak euskera batu batean eskribitu behar dira, eta zuzendariaren ofizioan gauza derrigorrezkoa izanen litzateke euskera batu hori ezagutzea. Honela komediaren saiaketan alda liteke euskera batu hori komedia emanen den euskera bizira.»
Eta bi urte geroago, 1964an, hona zer esan zuen Donostian egin zuen hitzaldi batean, Euskal teatro berri baten beharra: euskal komedia izenekoan:
«Orain bi urte areto honetan bertan teatroaren gaineko elkar-hizketa batzuk izan genituen euskaltzaleak. Zuen artean batzuk gogoratuko dira. Bertan ni ere mintzatu nintzen, eta gaurko problemaren gainean arrazoi batzuk eman nituen, nolako euskera erabili behar dugun gure teatroetan. Esan nuen orduan zuzendariaren, teatro-taldearen zuzendariaren kontu utzi behar dugula asuntu hori, idazleok gure modura eskribitu behar dugula, eta gero komedia bat herri batera eramaten denean, solastariak bertako euskera erabiltzen arduratu behar direla. Baina orain konturatzen naiz hori eztela posible. Teatrolariak gehienetan, gizon normalak dira, eta ez linguista porrokatuak. Beraz orduko nire asmoa astakeria bat iruditzen zait.»
Julia Marinek itzuli dituen antzerkigileetako batzuk: Werner Schwab, Golden Appel Quartet, Dario Fo eta Yasmina Reza.
E: Badirudi azken hiru hamarkadetan bi joera nabarmendu direla antzerki itzulpenaren gaineko nazioarteko teorizazioan: irakurgarritasuna (readability, mise en signe) eta antzezgarritasuna (performability, mise en scène). Biak al dira, zure ustez, balekoak? Bigarrenetik egiten duzu zuk, ezta?
J.M: Ba, nik esango nuke bi urrats ezinbesteko direla prozesu berari dagozkionak. Lehen bertsioa idaztean, irakurgarritasuna bilatzen dut: testuak paperean funtzionatu behar du aurrena; begien bistatik galdu gabe, jakina, esatezko testu bat ekoizten ari naizela. Eta, behin taldearekin elkarlanean, obraren eraikuntzan ari garenean, antzezgarritasunaren alde egiten dut, sakontze-fase horretan organizidadeak agintzen du.
E: Senez 42 aldizkarian zera galdetzen zenuen: “nola eskatuko diogu aktore/hizlari bati interpretazioak hain berezkoak dituen zeregin horiek guztiak [natural, jator, zuzen izatea] gauzatzeko euskarak ahozko eredu estandarra finkatu gabe baldin badauka oraindik?” Kezkatzeko arrazoiak baditugu, beraz…
J.M: Bueno, kezkatzeko baino gehiago, uste dut premia daukagula lanari ekiteko, eta lehenbailehen.
Bide interesgarria daukagu aurretik. Ikertu beharrean gara ahozko adierazpide taxuzko bat egiteko funtsezkoak diren hainbat alderdi: euskal doinuaren ezaugarriak, hitzen azentua, prosodia-unitateak eratu eta isiluneak egiteko irizpideak, intonazioa, hitzei enfasia eta indarra emateko baliabideak, erritmoa, abiadura, tonua, hitzen lotura emozio eta gorputz-inpultsoekin… Labur esateko, euskararen prosodia finkatu behar dugu, eta eredu bat eskaini ahozko euskara estandarrerako.
Gainera, lan horrek ez lieke mesede egingo soilik esataritzan diharduten profesionalei. Uste dut irakaskuntzan ere (eskola eta euskaltegietan) badirela irizpide horien premian, erreminta izugarri onak baitira mintzamena bideratzeko. Hortaz, lehenik, ikerlana egin beharko da; eta ondoren, eduki horiek didaktizatu, ahoskera-metodo berriak sortu eta formazioa eskaini irakasleei. Bide batez, aukera paregabea genuke ikuspuntu gramatikaletik aldendu eta hizkuntzaren alderdi ludikoa landu eta zabaltzeko.
Ez dugu zertan hasirik sekulako teorizazioak egiten. Nahikoa dugu hizketa librean ari garenean erabiltzen dugun mintzamolde bizi hori aztertzearekin. Kontua ez da ahoskera-arauak ematea; baizik eta deskodetzea hizketa naturala, eta deskodetze horrek emango dizkigu irizpideak ahozko jardun sinesgarriak nola egin jakiteko.
Bestetik, euskarak, zorionez, abantaila izugarria dauka erronka horri aurre egiteko: ahozko tradizio oso aberatsa. Hor ditugu ahozko kultur sorkuntzari dagozkion arteak: bertsolaritza, ipuin-kontalaritza, kantagintza eta antzerkigintza. Badaukagu, beraz, zer hari-muturri tira egin. Uste dut gure arteei ez diegula ateratzen eman dezaketen etekin guztia.
E: “Testuaren koherentzia eta kohesioa: zenbait baliabide” ikastaroa eman zenuen irailean, EIZIEk antolatua. Testu koherenteak sortzeko zailtasunak nondik datozkigu euskaraz idazten dugunoi? Zergatik egiten da askorentzat hain nekeza? Altubekeria? Gehiegizko atzerakarga?
J.M: Idaztea ez da batere langintza samurra. Makina bat lan egin behar da testu argiak sortzeko. Lehen-lehenik, garbi eduki behar duzu zer komunikatu nahi duzun. Ondoren, ideiak garatu eta egitura baten gainean antolatu. Eta, gero, idazteko garaian, prosa ulergarria erabili, forma egokia eman pentsamenduei.
Zailtasunak bi arlotan ditugu. Batetik, egiturari dagokionez, uste dut joera daukagula esaldiz esaldi eraikitzeko testua, ez diogula begiratzen perspektibarekin, ez dugula behar beste kontuan hartzen mezuaren osotasuna. Eta, bestetik, lehen ere aipatu dut prosa estandarra eratze-bidean ari garela, askotan esaten da hori, euskal prosa heldu gabe dagoela. Eta horrek buruhausteak ez ezik, korapilo batzuk ere ekartzen dizkio gure espresabideari, besteak beste, erlatibozko esaldien gehiegizko erabilera eta hitz-ordena iluna.
Ikastaroan, prosamolde komunikatiboaren inguruan jardun genuen gehienbat. Gogoeta eginez ekin genion: gaur eguneko kezkak, aditu/arituek esanak, ahozko eta idatzizko kodeen arteko aldeak… Gero aztertu genituen garai bateko purismoak oinordetzan utzi dizkigun iritzi ustel batzuk eta Altubek 1929an proposatu zuen ereduaren mugak (aditza amaieran, galdegaia aditzaren ezkerraldean…).
Eta alderatu genuen eredu zaharkitu hori klasikoen idaztankerarekin. Ildo horretatik, argigarria delakoan, hona zer dioen Euskaltzaindiak 2011an kaleratutako liburuan: Pello Esnal, Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa.
«Bi prosa-tradizioz hitz egin dezakegu gaur. Oso soil esanda, zaharra eta berria. Lehenengoa, gutxi erabiltzen da, nahiz eta tradizio luzea duen. Bigarrena, azken ehun urteotan joan da moldatuz, eta gaur (ia) hori besterik ez da erabiltzen.
Arantzazuko 1968ko biltzarra egin zenean, izango zen euskal prosa eredu bakarra amets egingo zuenik. Gaur, bi eredu edo tradizioak onartu beste biderik ez zaigu gelditzen. Gero gerokoak.
Bi prosa-eredu ditugu aurrez aurre. Eta, funtsean, hitz-ordenak bereizten ditu biak: SAO (Subjektua, Aditza eta Objektua) ordena nagusi duena eta SOA (Subjektua, Objektua eta Aditza) nagusi duena. Gramatikaren aldetik, biak dira zuzenak.»
Ikastarora itzuliz, amaiera emateko, nazioarteko komunikazio-teorian aipatu ohi den sistema (TEMA/REMA segida) ulertu eta aplikatzen saiatu ginen ariketa ugariren bitartez. Hiru mailatan jardun genuen: nola antolatu esaldia, nola josi esaldiak elkarri eta egitura nola eman testuari.
Esperientzia polita izan zen: eztabaida sutsuak, umorez zipriztinduak.
E: Laburbilduko zenituzke ikastaroan emandako aholkuak, eta oro har, hizkuntza komunikagarriagora eraman gaitzaketen tresna eta balidabide zenbait?
J.M: Bai, aholku bakarra aipatuko dizuet: ibili askeago, eta eman baimena zuen buruari ahoz lasai peto erabiltzen dituzuen baliabideak eta hitz-ordena komunikatiboa testu idatzietara ekartzeko.
otsaila 4, 2013 @ Garazi