Herenegun bete ziren hamar urte Jorge Oteiza (Orio 1908-Donostia 2003) hil zenetik (azken asteotan hondartzako zulo batean zeruari so egiteko ezkutatu ez bazarete ondo jakingo duzuenez) eta askotarikoak dira eskultore ia-beti-polemiko, inoiz-ez-errazkoia oroitzeko antolatu diren ekitaldiak. Aurten, gainera, urteurrena bikoitza da, Quosque Tandem artistaren liburu sonatuenak aurki egingo baititu 50, estreina argitaratu zenetik. Hortaz, guk ere gehitu nahi diogu gure aletxoa omenaldiari, eta horretarako, zer hoberik Oteiza bera irakurtzea baino. 1977an Xabier Letek Garaia aldizkarirako egindako elkarrizketa mardularen berri izan genuen (mila esker Xabier Landabidea!), eta hona, besterik gabe, puska luze batzuk euskara ekarrita. Besteak beste, politikari vs. iraultzailea izaeraz, bere aldaketen legeaz, euskal hezkuntzarako bultzatutako egitasmoez. Samurra ez, baina bai jakingarria. (Jatorrizko elkarrizketa osorik, hemen).
Ez adiorik.
GARAIA: Gaurko egunez, Oteiza, gizon bakarti gisa agertzen zatzaizkigu, bakardadera bilduta bainoago, bakardadera jaurtia, edo agian bi gauzak aldi berean. Baina ezagun dira guztiontzat urte luzez aurrera eraman dituzun ahaleginak eta borrokak euskal abangoardia taldeak sortzeko kulturaren eta estetikaren eremuetan eta zure herriarekin konektatzeko bizitza kolektiboaren alor guztietan. Nolakoa izan da borroka hau, zerk ezaugarritu du?
OTEIZA: Bai, ni lehen, beti, saiatu izan naiz taldeak sortzen, sinetsiz ikerketa eta baita erresistentzia kulturala bera ere, gure indarra, gure oldarkortasuna posible zela beti taldeka, lan-talde zehatzetan oinarrituta: azterketa, dena delakoa. Eta iruditzen zait, urte luze hauetan pilatu dudan eskarmentuagatik, ezinezkoa dela gure artean lan-taldeak osatzen saiatzea. Gero nire lanak ez doaz zirriborroak izatetik harago, ez dira oharretan bildutako proiektuak baizik, ez direnak sekula aurrera aterako, eskemak, guretzako balio dezaketen azterketetarako gidoiak. Baina besteekin elkarlanean jada ezer ez.
G: Oharrak, eskemak, gidoiak. Zeren inguruan, esaterako?
O: Mahai gaineko blok hauek, koaderno hauek dira, ohar hauekin. Nire aldaketen legea aplikatzen ari naiz kezkatzen nauten zenbait gairi. Begira, hemen ari naiz haurtzaroarekin, ez dago haur bat, ezpada bi. Piaget-engan aurkitzen ditugun bi haurtzaroak dira. Lehenengo haurtzaroa, 2 urtetatik 7 urtetara doana, horizontala, hautematearen mundua; eta bigarren haurtzaroa, 7tik 12ra, bertikalaren mundua. Bada lehenengo haurra euskal haur bat litzateke, izan ere, bat dator gure kultura tradizional handiaren, zaharrenaren mundu konkabo eta irekiarekin, alegia bigarren fasekoarekin, zeinean ontzen baitira aurrehistoriatik datozen gure portaerak eta gure hizkuntzaren trinkotasun metafisikoa. Bigarren haurra, mundu bertikalarena, adierazpenaren mundu konbexoarena, haur latinoa da, munduaren lehenengo faseari dagokiona, nire aldaketen legearen markoan. Gu bigarren fasean hasten gara eta ontzea ere fase horretan bertan burutzen dugu, hasiera bukaera bezala, gure asierak ematen du amaia.
Hainbeste aldiz errepikatu diot nire buruari gure herria haurren herri bat dela, ezen erabaki bainuen euskal helduek haurtzaroarekin duten harremanean sakontzea. Eta ikusten duzue, horizontalaren munduko haur hau, euskal haur hau, beste haurrekiko harreman eta jolasetan ez da elkarlanean aritzen, ez da mintzatzen, soilik bere buruarekin jostatzen da, bakarrizketa da egiten duena. Horrela azaltzen diot nire buruari gure arteko elkarlan eta elkar-ulertze politiko eza, horrekin azaltzen dut ere gure eskultoreen lana, non gutxitan ikusi baitaiteke komunikazioa. Gure eskultura bakarrizketa hutsa da, eta badago nolabaiteko babes bilaketa bat gure sortzeko premian; gizakia sortzeko, gizakia ontzeko estilo komun moduko bat da, totemismo estetiko bat, gure santutegi aurrehistorikoen antzeko izaera duena.
Baina noski, euskal heldu honen eta, zehazki, eskultore honen eta, zehazki, eskultore politiko honen harremanak haurtzaroarekiko ez dira maila horretara soilik mugatzen. Badaramat zenbait denbora kezkatuta gure prozesu kultural eta iraultzaileetarako balizko euskal teoria batekin. Duela hilabete batzuk saiakera motz batean laburbildu nuen nire artearen dialektikak Maorekiko duen ahaidetasuna, nire aldaketen legetik abiatuta. Nire aldaketen legearen funtzionamendua, hain zuzen gure estilo artistikoari dagokionean (eta ez komunikazioarenari), bat zetorren eta arrazoia ematen zion Maori, bere “bat bitan banatzen da” formulari. Ez zen sortzen sintesi hegeliar kontserbadorerik, objektu artistikoa modu esperimentalean suntsituta gelditzen zen, artistaren lan indibidualista justifikaziorik gabe gelditzen zen. Benetako haustura zegoen artistaren (ekoizle bezala) eta bere obra pertsonalaren (kontsumo bezala) artean, eta artista herri bilakatzen zen, bere sentsibilitate pribatu berria herriari transferituz sentsibilitate komun modura, jabetza sozial modura. Artistari iraultzaileki gelditzen zitzaion problematika berria zen transmisio hori gauzatzeko taktika pedagogiko berriak bilatzearena.
G: Aizu, Jorge, zuk aipatu duzun bitan banatzen den hori da Iralak landu duena bere Bat bitan banatzen da liburuan?
O: Hala da, bai. Ni liburua irakurtzen ari naiz orain. Azalpen oso ongi dokumentatua, oso serioa da eta bat bitan banatzen dela dioen tesia du ardatz, Txinako iraultza kulturalean sortutakoa 1965ean eta beste tesi bati kontrajartzen zaiona, alegia, bi batean elkartzen direla dioenari. Azken tesi hori prozesu sobietikoari dagokio, kontserbadorea, kontra-iraultzailea. Irala eta biok lagun minak gara, elkarrekin ikasi genuen Lekarozen eta irrikitan gaude elkar ikusi eta hitz egiteko, baina jada badira urte dexente elkar ikusi ez dugula. Iralaren asmoa da gure Euskal Herriari laguntza ematea marxismoa borrokatzeko marxismoa ulertuz. Nire asmoa da neure buruari marxismoa azaltzea, baina saiatzen naiz euskaldunki azaltzen, hau da, euskal marxismo bat azaltzen, gure herriari laguntza emateko helburu berarekin. Iralak bere liburuan batutako dokumentazioa eta gogoetak, hainbeste urtetako ahaleginaren fruitua, oso garrantzitsuak dira. Nik maitasunik gabe ezingo nuke ezertan sakondu, ez nuke jakingo… Baina ez dut urrundu nahi, garbi utzi nahi dut bi haurtzaroena.
Hizkuntzei artistikoki dagokienez, nire aldaketen pare dialektikoak ongi funtzionatzen du formula iraultzaile txinatarrarekin, bat bitan banatzen den horrekin; baina haurtzaroaren kasuan, nahiz eta hori ere bitan banatzen den, ez dut uste denik bi haurretako bat aukeratu dezagun baizik eta bi haur garela jakinik, biak bakar batean uztartu ditzagun. Kasu horretan sintesia iraultzailea da hain zuzen kontserbadorea delako. Aurreko aspektuan ez gentozen bat dialektika sobietarrarekin, eta aspektu honetan ez gatoz bat txinatarrarekin; horrek bideratzen gaitu euskal dialektikatzat, euskal marxismotzat har dezakegun zerbaitetarantz. Ezin dudana ezkutatu da Maorekiko sentitzen dudan arreta eta estimu berezia, tradizio kultural txinatarraz egin zuen erabilera argiarekiko (gimnasia txinatar horretatik erauzi beharko genituzke ikaskizunak euskal gimnasia baterako, hain zuzen ikastoletarako proposatu dudana eta eztabaidatu beharko genukeena)… Iralaren liburuan aurkitzen dut ezagutzen ez nuen berri bat abileziaren inguruan, Maok hartzen duena gerraren pentsalari txinatar antzinako batengandik. Buruz ari naiz, oso memoria txarra dut baina hau ez zait ahaztuko: “Ekintza subjektiboaren abilezia elementu gakoa da dialektika erabiltzeko orduan”. Ez dugu zertan iskanbilarik sortu, badago abilezia txinatar bat, beste bat sobietikoa, abilezia dago marxismo zentralista eta mesetakoan; baina noizko euskal abilezia, euskal marxismoa, euskal ikuspegi politikoa: iraultzailea, bateratua, praktikoa eta berehalakoa?
G: Euskal haurrak kezkatzen zaitu, horretaz hitz egin izan duzu. Eta hezkuntza egokiaren premiaz, alegia, psikologoek, zientzialariek eta artistek babestutakoaz. Ikastola esperimentala deitu izan duzuna, beharko genukeena eta ez daukaguna. Badauzkagu, hori bai, geure ikastolak, eta oso garrantzitsuak dira.
O: Ikastola esperimentala andereñoak eta maisuak prestatzeko, ez daude prest-eta. Zer daki gure andereñoak 2-7 urte bitartez haur horretaz, gure inkontzientea berreskuratzeko aukera bat izan daitekeenaz? Edozein herritan bere aurrehistoria linguistikoa aurkitu daiteke beste hizkuntza batean. Gure aurrehistoria linguistikoa bat dator gure aurrehistoria artistikoarekin, maila linguistikoan euskararen ahaideak hizkuntza eraikiak dira, hizkuntza artistikoak. Mentalidad vasca y laberinto lanean nik hausnartzen nuen Jungen arketipoei kontra eginez, ukatzen nuen guk, euskaldunok, haiekin zerikusirik genuenik, aldarrikatzen nuen gure talde-inkontzientea desberdina zela. Joan zen udan idazle txiletar handi baten bisita izan nuen, aspaldiko laguna, Suitzatik zetorren, bertan bizi da. Bere liburuetako batek Jungen hitzaurre hunkigarri bat zuen. Orduan esan nion ez nengoela Jungekin ados guztiontzat balio zuen bere talde-inkontziente horri zegokionean. Azaldu zidan, hain justu, ni zuzen nengoela eta Jungek azken azterketa argitaratugabe batzuk utzi zituela, non hitz egiten baitu talde-inkontziente ugariren existentziaz.
Noski euskal haurrak kezkatzen nauela, euskal gutasun helduak kezkatzen nauelako. Haurrak hunkitzen nau, gure zinezko itxaropena da, baina tristatzen nau. Haurrarekiko nolabaiteko alergia bat sortu zait. Epe laburrerako maketa bat iruditzen zait, ezgai batena. Haur-hilkortasuna izugarria da, euskal haurra ulertzeko edo gidatzeko prest dauden hezitzaile faltaren ondorioz; gure ezbehar behinena dira, ezagutzea merezi duten helduak izatera iristen ez diren haurrak, intelektualki beraien irudimenaren gaitasunak deskubritu gabe hazten direnak.
G: Haurraren hezkuntzaren arazoa egiazki lotuta dago Unibertsitatearekin eta euskal hezkuntza zinezko baten egitura osoaren arazoarekin.
O: Ikastola esperimentalak izan beharko luke gure Euskal Unibertsitate oinarria, ikastola esperimentala ulertuz andereño eta maisuek ekintza artistikoarekin duten harreman esperimental gisa, balioko duena espazioarekin erabilerak eta jolasak imajinatzeko eta gure ikus-entzunezko sentikortasuna berrosatzeko, hala tradizioan (aztertzeke dagoena) nola, egokia denean, gure aro garaikidean (aztertzeke, baita ere). Baina bi aukera daude Euskal Unibertsitateari dagokionean. Eduki dezakegu Euskal Unibertsitatea edo eduki dezakegu zerbait oso antzekoa, jadanik prestatua izan beharko genukeena baina oraindik ez daukaguna, eta hori da euskal unibertsitate-ikaslea. Zeren eta funtsezko arazoa da ikasle gaztearen sentsibilizazio euskaldun eta iraultzailea. Sentsibilizazio hori egiten da ikastola esperimentalaren eta arte-batxilergoaren bitartez. Modu horretan prestatutako ikaslea euskal unibertsitate-ikasle izango da, eta bere goi-mailako ikasketak Euskal Unibertsitatea izango dira, berdin du Bartzelonan, Suitzan edo Parisen egiten dituen.
G: Zu hainbat urtez borrokatu zara hezkuntza-sare oso hau sortzeko, Elorrioko haur-unibertsitate pilotuaren proiektutik hasita, Iruñean Artisten Unibertsitatea izan behar zuen harekin jarraituz eta beste hainbat gauzekin, hala nola Debako Eskola. Guztia joan da, guztiak huts egin du?
O: Guztiak huts egin du eta arrazoi berdinengatik. Jadanik aztertu dugu gure porroten arrazoi oinarrizkoa, heldutasun humano eta politiko eza. Eta berekoikeria infantila; agertzeko, agintzeko eta garrantzitsua iruditzeko desira pertsonala. Egia esan, botere politikoa falta izan zait, pentsatu nuen bide demokratikoen bitartez lortzeko gai izango nintzela. Oinarrietatik, akordio eta delegazioekin, nolabaiteko Buruzagitza bat osatzeko gai izango ginela, barne-gobernu bat gure bizitza kulturaleko egitasmoetarako. Ondoren dena zatekeen erraza: diziplina militarra euripean paseatzeko edo kafe hartzera joateko ere. Egun batzuetan pentsatzen dudanean eta hitz egiten dudanean (ez nuke hitz egin nahi) ezagutu eta aritu behar izan dudan txotxongilo-gizonengan, jasan behar izan dudan gazteria espiritu pobredunarengan… arraioa, ez iezadazue hitz eginarazi! Gure herrian arazoa ez da politikarien falta ezpada iraultzaileena. Gaur egun “abertzale”-k ez badu iraultzaile esan nahi, ez du ezer esan nahi.
G: Azaldu iezaiguzu jarrera iraultzailearena, nola definituko zenuke iraultza gure herriaren egoeran? Nola artikulatuko zenuke erresistentzia kultural bat horrela?
O: Iraultzailea, niretzat, erresistentzian, zailtasunean, arrisku-orduetan ematen den politikaria da. Orain bezala legezkotasun itxura moduko bat dagoenean, ikusiko dugu nola ateratzen diren politikariak toki guztietatik. Non zeuden lehen? Ni orain ezkutatzen naiz, apalki ezer egin ez dezakedanean, ezkutatzen naiz. Hori ez zait batere interesatzen. Gurea bezalako herri batean, hain modu bortitzean debekatuak eta zigortuak izan garen garaian ez bagara gai izan geure buruak espiritualki defendatzeko bideren bat asmatzeko, orain nolabaiteko askatasunarekin proposatzea asmo duguna niri dagoeneko ez zait interesatzen.
Noizbait erreferentzia egin diot konspiratzaile eta abenturazalearen arteko ezberdintasunei, bada antzekoak dira iraultzailearen eta politikariaren artean daudenak. Galdetzen didazu borroka fronteaz, erresistentzia kulturalaren egituraz; eta gauza jakina da, horiek fronteetan egituratutako mugimenduak dira.
G: Fronte kulturalaren kontuak duela zenbait denbora sona izan zuen, batik bat mugimendu politiko jakin batzuei lotuta. Gustatuko litzaiguke zure iritzia jakitea gai horren inguruan, gauzak nola egin ziren edo nola ez ziren egin.
O: Ez dakit nola kontatu eta egiatan ez dakit zerbait esan beharko nizuekeen ere. Egia esan, jada bukatu zen, eta porrota izan zen garaian, ibili naizen oro bezala. Euskal Fronte Kulturala zen, nik hiru sektoretan antolatu nuena, alegia: artistikoa, unibertsitatekoa eta erlijiosoa. Hiru sektoreetan parte hartu nuen. Oroitzen dut euskal unibertsitate-ikasleen biltzarra Bartzelonan 65eko maiatzean eta ondoren Bilboko biltzarra, Sarrikoko ikasleekin eta jesulagun gazteekin. Eta Donostiatik Euskal Eskola jarri genuen martxan euskal artisten lau probintzia-taldeekin, hau da, GAUR, EMEN, ORAIN, DANOK, eta beste bosgarren talde bat, BAITA, Ipar Euskadin. Eta erakusketak eta manifestuak Donostian, Bilbon, Gasteizen, helburua Iruñea zen, gure Euskal Herriaren hiriburu kultural bezala hartzea, Euskal Artisten Unibertsitatearen eratzearekin batera, zeina izango baitzen Europako lehendabiziko arte unibertsitatea. Aurretiaz jada landu genuena, gestio korapilotsuekin, Iruñan. Baina arbuiatu gintuzten. Opusak eskua sartu zuen? Ez dakit, baina jasan dugun porrotik larriena da gure etorkizun hurbilari dagokionez. Zeren eta orain saiatu daitekeen oro, Ikastola esperimentaletik hasita Euskal Unibertsitateraino, hutsetik hasiko dugu eta hainbat urtetako atzerapenarekin, berreskuratzeko ezinezkoak diren urteak. Izango dena jada ez da izango izan zitekeenaren modukoa. Ez euskal kantua, ezta, are, euskal arte konposatua ere, ez dira izango izan zitezkeenak eta ez dira izango ezta ere behar genituenean izan behar zutenak. Eta orain burura datorkit gure azken porrota Venezian. Ez dugu sentikortasun politikorik ohartzeko ere noiz ari garen irrigarri gelditzen politikoki eta kulturalki.
(Etenaldi labur bat. Itziarrek, Jorgeren emazteak, kafe batzuk dakartza. Argazkiak egiten ditugu).
Argazkiak ateratzen hasten zarete eta nik txapela kentzen dut. Nire burua euskaldun mutilatutzat dudanez, eta guztiok gara horrelakoak modu batera edo bestera, ez zait gustatzen agertzea euskaldun oso natural eta oso bipil baten kanpo zeinuekin. Horregatik erabaki nuen Amerikatik itzultzean, non denek deitzen baininduten Gorka, hemen Jorge izenari eutsiko niola. Izen hori daramat ganadutegiko marka gisa, joputasuneko nire kideek galdutako euskal pentsaeragatik. Orain denek jartzen dute izena euskaraz eta gero gramatika edo ikastola apur bat, eta ikurriña; hori itxuraz erraza da. Baina nik ulertzen dut gertaerak gure alde daudela jadanik, ezin itzulizkoak direla. Eta nahiz eta ulertzen dudan gure herriak duen kategoria berezia eta nahiz eta ulertzen dudan oinarriak garrantzia erabakigarria izango duela politikoki jada bizitzen ari garen erdi-errealitate honetan, ez naiz batere baikorra.
Kontraesan handiekin topo egiten dut teorikoki pentsatzen eta sinesten eta maitatzen dudanaren artean eta praktikoki aurkitzen, egiten eta bizitzen dudanaren artean. Ezin ditut kontraesan horiek konpondu, ez da jadanik zaharra naizelako, ezpada erreta nagoelako, ez dut federik, badago zerbait museozkoa gure tradizioan, zerbait ikusgarria baina zokoratuta; badago beste museo bat, erreala baita ere, baina esan dezagun, irudimenezkoa eta ezkutua. Jonasen gisan, zeinak balea kanpotik eta barrutik ezagutzen baitzuen, uste izan nuen nik ere ezagutzen nuela horrelako zerbait gugan… baina badirudi, arraioa, nire balea lastoztatuta dagoela… eta zin egingo nuke duela une gutxi batzuk bizirik zegoela. Bale intermitente bat da, gure historia bezala.
Ez dut gogoko gure herriak egiten duen historia intermitentea, une arraroenetan lokartzen da eta ondoren esnatzen da, berragertzen da. Hausnarketa sinple batekin ulertzen dugu gure herriak koherentzia moral eta politiko ikaragarri eta ereduzko batekin ekiten duela euskal gobernu bat daukanean, zinezko larritasun eta arrisku uneetan, kontziente da guztiaz. Gure historia (esan nahi dut gure bizitza desartikulatua) eraikita dago gure gobernu faltaren ondoriozko onespenen gainean
Gure herrian gure bizitza espiritual eta kulturalaren etete luze eta ezin tristeago hau, zeina frankismo gisa ezagutzen baitugu, nik pertsonalki soilik esplikatu dezaket gobernurik ez izatearen ondorio gisa, alegia, aholkularitza eta diziplina kultural modura, politika kultural modura ekingo lukeen euskal gobernu bat ez izatearena, Parisen eta Donibane Lohitzunen. Tamalez, Jose Antonio Agirre desagertu zaigun honetan, eta handik gutxira Landaburu ere, gure gobernua ere desagertu da, ezgai talde bat baizik ez zaigu gelditu. Orduan jaio zen erresistentzia politikoa, ETA zen. ETA erratu zen bere ekintzak programatzean Espainia eta Frantziaren aurkako borroka gisa, estrategia adimentsu eta isil gisa antolatu aurretik, gure herriko barne-polizia gisa eta gure barne-ekintzen gobernu gisa; etsaia gu geu ginen, gure atzealde ekonomiko zein kulturala. Lehenengo ekintzak izan behar zuen euskal gobernua hartzea, berraktibatzea izenak aldatu gabe. Eta Leizaola armairu baten barruan, zulo batekin besoa atera zezan eta manifestuak, aginduak eta paperak sinatu zitzan. Esateagatik diot, nahiz eta ez diren orain otu zaizkidan ideiak. Gauzak dagozkion momentuan otu dakizkigun prest egotea beharrezkoa da. Hori oso garrantzitsua da.
(…)
G: Gaiz aldatzeko, badirudi ez dituzula onartzen gure euskal berreskuratzearen bideak, esan dezagun zuretzat errazak edo kanpokoak direnak, alegia, izen-aldatzea, ikurriña edo gramatika.
O: Ez, ez, argi dago nik onartzen dudala, eta nor naiz ni horri kontra egiteko, berreskuratzea dakarren edozein ekintza. Gertatzen zaidana da, funtsean berreskuratu behar dena dela gure euskal pentsaera, gure kontzientzia sakona, gure jokamoldeen espazioaren estiloa. Izan ere, hori galtzean gainontzeko guztia galdu dugu. Baina hori berreskuratzea zaila da, horregatik esan ohi dut gaur egun zaila dela euskalduna izatea. Asko aldatu behar gara eduki nahi duguna gordetzeko, aldaketarekin esan nahi dut berreskuraketa; errotikako aldaketa bat zeren eta gure erroak dira galdu ditugunak. Zeren eta gure dekadentzia da euskaldunarena, hori baita hizkuntza galtzen duena. Mendeak dena baimentzen; idazkari, apaiz, tornulari eta neskameen herri baten gisan. Jakin beharra dago zer den sendatu behar dena, gure zauria faltsuki itxi aurretik gramatika enplastu triunfalistekin.
(Arantzazuko 14 apostolu enblematikoak, bide bazterrean. Irudia: Antton Elizegi)
G: Utziguzu galdetzen Jorge, nolakoak izan dira zure harremanak euskararekiko?
O: Bai, esango dizut zerbait nire euskaraz, arraroa iruditzen zitzaidan oraindik ezer galdetu ez izana. Gabriel Aresti, lagunak izan ginen, eztabaidatzen genuen, batez ere antzerkiaz, poesiaz, politika kulturalaz. Egun batean Aldundiko Liburutegitik irteten ari nintzela Donostian, bera sartzera zihoan eta hitz egin genuen, eztabaidatu genuen. Agurtzean esan zidan, ahotsa jaitsiz eta nire belarrian utziz: “beldurra emango didazu euskaraz hitz egingo duzun egunean”. Bazekien nola borrokatzen nintzen nire euskararekin, garai hartan Oñatibiarekin ikasten nuela, baina egun batzuk besterik ez ziren izan. Ziurrenik esan nahi zidana zen orduan egingo zidatela kasu egiazki. Hori izango zen esan nahi zidana. Hausnarrarazi zidan, egia esan, nigandik ez dute sekula probetxurik atera, ez dut esan nahi ez didatela obeditu, obeditu behar izan didatenean esplikatu eta konpondu behar izan ditudan zenbait arazotan. Soilik erdizka, beti. Nire zerbait hartzen zuten, eta jadanik uste zuten dena zutela, ergel gaixoak. Botere politikoa falta izan zait, eta, gure artean, gaixoak gu gure erresistentzia kultural gaixoan, botere politikoarekin lotu izan dena euskara mintzatzea izan da, euskeldunaren mitifikazioa.
Gure borrokaren helburu bat zena, hau da, euskararen berreskuratzea, bitarteko gisa erabilia izan da. Babestu behar zena, gure artean bilakatu zen babes totemiko moduko bat, oso erosoa hiztunarentzat. Euskararekiko politika faltsu honek Euskal Fronte Kultural osoa suntsitu zuen; desartikulatu, desarmatu zituen genituen aukera erraldoiak munduan zehar antolatzeko, politikoki, abangoardia artistitikoko euskal ikuskizunak. Franco hiltzean Europak kulturalki Espainiatik espero zuen berritasuna euskaldunak ginen, Europak sekretuki sinesten zuen hemen zerbait prestatzen egonak ginela. Artistikoki, esan dezaket, ni izan naiz bakarra kanpotik prestatuta etorri dena eta osoki emanda bizi izan naiz gure berreskuratzera arlo kulturaletik, bakarra izan naiz ikuspegi politiko bat izan duena eta proposatu duena eta jakin duena ekintzak egoki programatzen beti. Ez dugu sekula ezer lortu. Parisen, iheslari politikoen bilera batean esan zidaten: “Euskaraz jakingo bazenu barruko lider bat izango zinateke”. Iskanbila sortzeko balio izan zidan, bertan bildutakoen pentsaera politiko eskasaren harira. Baina horrela da, guretzako sakratuena dena, gure hizkuntza, erabilia izan da bere defentsa bera traizionatzeko.
G: Agian esan nahi zizutena zen euskararik gabeko euskalduna apur bat gabetua dela, euskaldun hebaindu bat bere nortasunean…
O: Orain esaten ari zaren hau oso labaina da, ez nuke urduri jarri nahi. Ni noski sentitzen naizela gabetua, euskaldun bezala, ez zehazki nire nortasunean. Herriak dira beraien hizkuntza galtzean beraien nortasuna galtzen dutenak. Modu sakonenean sentitzen dudana da nirea bezalako familia inkontzienteek jasan behar izan duten gabezia, zenbat gabezia, gure herri gaixo eta inkontzienteak egungo erorialdi egoerara iristeko, mengeltasun kulturala eta politikoa. Hitz egiten ez den hizkuntza bera mutilatze bat da, larriena, baina nortasun falta beste mutilatze mota bat da, desberdina eta errudunagoa. Hizkuntzak ezin dio nortasuna eman nortasunik ez duenari. Nortasunik gabeko euskeldun horren kontra nago ni, uste duena euskararekin jada bakartzen dela eta berarentzat dela monopolio politiko eta pontifizioa, bere hizkuntzarena, bere herriarena, bere folklorearena, bere historiarena eta, finean, euskaraz antzezten saiatzen den ikasgai eta zientzia ororena; euskeldun horren kontra nago ni.
(…)
G: Atsedenaldi txiki batean eta magnetofonoa itzalita genuelarik erreferentzia egin diozu gure ikerketen pobretasunari. Gure hizkuntzarekin sufritu behar dela, hizkutza bizi, kontzienteki maitatu erabiltzean, harekin filosofatuz…
O: Zuk zeuk esan duzu. Eta bueno, nik iradokitzen nuena zen gure ikertzaile euskaldunak ez duela azaleko harreman bat baino, latinoa, kontraesan bat du gure hizkuntzarekin. Batzuetan pentsatzen dut kulturalki apaizen semeak garela. Tradizionalki gure ikertzaile euskaldunak bi buru ditu, bata euskaldunarena eta bestea apaizarena, eta beti pentsatzen eta erabakitzen du apaizarenarekin. Salbuespenak oso gutxi eta oso baliotsuak dira: Joxe Migel Barandiaran eta Manuel Lekuona. Zeren eta Aita Goenagaren liburu eskas hau, UTS-aren negatibosunaz, penagarria da. Berdina pentsatzen dut Aita Errandoneaz itzal-en inguruan hausnartzen duenean, ekialdeko hainbat hizkuntza baliatuz eta zeharo begi-labur bere euskararekiko. Pentsaera gaixo bibliko horiek ez dute bekatua baino ikusten, iluntasuna, ezereza, negatibotasuna; ondorio guztiak azalekoak eta arruntak dira, beti dira geure buruen kontrakoak, eta euskararen izaera sakonaren eta euskarazko hitz sakratuenen kontrakoak. Hasteko, gizakiari erreparatzen ez diogun arte, euskelduna baita kulturalki bere burua zaindu behar duena, hobeto ez badugu hizkuntza eskukatzen.
(…)
G: Eta Jorge, amaitzeko, politikoki zure iritzi bat.
O: Ez dezagun amestu besteek ulertuko gaituztenik, hala ere guk elkar ulertu behar dugu gure artean berehala. Eta gure irudia eta gure kanpokoekiko portaera sinplifikatuz, lehenik eta behin tinko batzen gaituena, eta ondoren, jada barnean konplikatu gaitezke gure artean eztabaidatzen. Oraingoz, 20 alderdiak laburbiltzen dira, hirutan, agian lautan. Ezkerreko abertzaleak eta eskumako abertzaleak. Ezkerreko sukurtsalistak eta eskumako sukurtsalistak. Edo besterik gabe, gure eskuma PNVarekin eta ezker abertzale bat, aise euskaraz; marxista eta kristauekin. Baina gure sindikatuekin bezala gertatzen da, sei direla gutxi gorabehera, oraingoz ez litzateke aski izango zentral sindikal batekin. Baina politikaria ez da sekula amaitzen, ez delako hasten bere burua boteredun ikusten duen arte, ez da politikari kontua. Iraultzaile kontua da, iraultzaileak bizkor ekiten du, boterea bere kontzientzian darama. Eta hau egingo nuke sindikatuekin: guztiak bilduko nituzke gela batean eta gero iraultza komando bat sartuko nuke, sindikatuko beretako pertsonekin, eta lau eztabaida ordu edo sei egun behar badira ere handik ez da inor irtengo zentral sindikal bat izan arte.
Hori Parisen ikusi nuen, duela urte asko, putza balio zuen propaganda sobietikoko film batean, hala ere lehenengo sekuentzia eredugarria zen, asko gomendatu nuen. Lenin zen, bere kideekin, eta amorratuki eztabaidatzen zuten eztabaidatu beharrekoa, baina beti hartzen zuten erabaki bat, eta akordioa sakratua zen. Ondoren, elkar besarkatzen zuten eta orduan irteten ziren, eta bakoitza bere bidetik joaten zen.
Hori da gure artean itunak egitea, koalizio bat orain, behin behineko gobernu bat. Gure karlistadetan ere pentsatzen dut, batasun edo banaketak ez ziren norbanakoen araberakoak, udalerrika sinplifikatzen zen. Bai, gaur egun, udalerrika, sindikatuka, langile fronteka. Demokrazia sendo baterantz, sozialismo abertzale baterantz; Garaudyk definitzen badu politika sorkuntza artistikoko ekintza gisa, ekintza sortzaile gisa, orduan hainbat eta gehiago izango da horrela euskal sozialismoaren kasuan… nork daki, Euskadi Eraikiz Iraultza, agian ez naiz hain zaharra eta ikusi dezaket zerbait…
apirila 11, 2013 @ Danele