Autoreak plazara: Elfriede Jelinek

Miresmena eta gorrotoa, lilura eta nazka, laudorioa eta erdeinua. Ezinegona. Muturreko sentipenak eragin ohi ditu Elfriede Jelinek (Mürzzuschlag, Austria, 1946) autoreak, eta argi dago haren lanek nekez uzten dutela irakurlea hotz. Sona handia lortu du literatur-kritikarien artean ere, eta horren erakusle da Nobel erakundekoek munduan den saririk entzutetsuenetakoa eman izana 2004an, “jendarteko klixeen absurdotasuna eta horien botere azpiratzailea agerian uzten duten ahotsen jario musikalagatik” eta “hizkuntza-gaitasun apartagatik”. Aipamen hori jasota euskaraz beharko luke jada duela ia hamar urtetatik; izan ere, Arrasate Euskaldun Dezagun elkarteak Elkar argitaletxearekin batera antolatu ohi duen Jokin Zaitegi lehiaketak Nobel saridunak gurera ekartzea izaten du xede urtero. Edonola den ere, eta zoritxarrez gu guztiontzat eta pena bereziarekin niretzat, 2004koan inork ez zuen lortu Jelinek itzultzeko beharrezko maila ematea, eta hutsik gelditu zen postua. Orain nire galdera da ea aukera hori iraungi den ala, aitzitik, ea oraindik posible den austriarraren nobela oso bat euskaraz irakurtzeko ametsa gauzatzea.

Jelinekek baditu, halaber, gogor gorrotatzen duten zenbait etsai ere, beldurra emateraino gaitzesten dutenak, eta etxean bertan, gainera. Austriako alderdi kontserbadoreenek “Nestbeschmutzerin” izendatu zuten (literalki, habia zikintzen duena; metaforikoki, aberriari traizio egiten diona), nahiko irain fuertea, bistan denez. Duela gutxi aipatu zuen Garazi Arrulak eta nik errepikatuko dut orain: Jelineken obran engaiamendu politikoak eta literaturak bat egiten dute, disimulatzeko saiorik eta neutraltasun pretentsiorik gabe. Idazlea oso zorrotz mintzatu da austriar gobernu atzerakoiaren eta herrialdeko gizarte hipokritaren kontra, besteak beste, etorkinen egoera eta xenofobia izan ditu jomuga. Hala ere, ziurrenik hazkura gehien sortu duen gaia aspaldiagotik datorren zerbait izan da, afera delikatu bat, nazien okupazioarena. Aita judua izanik gertutik bizi izan zuen egoera Jelinekek, eta bera izan da lehenengoetakoa, herrialdean publikoki salatu duena Austriak Hitlerren gobernuarekiko erakutsitako jarrera adiskidetsu, lagunkoi eta are, zeharo kolaboraziozkoa. Bertsio ofizialak luzaroan ukatutakoa.

Emakumeon zapalkuntza ere sarritan jorratu du, modu apartean, eta hain zuzen ere, gai hau zentrala da bere eleberri ezagunenetan. Gutxi batzuk aipatzeko: 1989ko Lust (Desira) nobelak ezkon-bikoteetan ematen diren bortxaketak ditu hizpide, 1983ko Die Klavierspielerin (Emakume pianojolea) lanak ama menperatzaile eta alaba SM-zale baten arteko harreman neurrigabe eta desorekatua lantzen du (Michael Haneke beste austriar enfant terribleak zinemarako egokitzapena egin zuen 2001an La pianiste izenburuarekin, eta Isabelle Huppert ikaragarri aritu zen pianojolearen rolean), eta gaur dakargun 1975eko Die Liebhaberinnen obra (Emakume maitaleak), aldiz, nobela erromantiko merkeen parodia bat da, ezkondu eta umeak izaten dituzten bi emakumeren patu erradikalki desberdinak deskribatzen ditu. Aipatu beharra dago Jelinekek nobela osoan ez duela letra larria behin ere erabiltzen, jatorrizkoan are haustaileagoa dena; izan ere, alemanaren ortografiak arautzen du izen arrunt guztiek letra larriz behar dutela. Rowohlt argitaletxeak plazaratu zituen hiru eleberriak.

Bi(bli)ografia gehiago: ezin konta ahala paragrafo gehitu niezazkioke sarrera honi, baina bada bukatzeko ordua. Elfriede Jelinek idazle oparoa da, oroz gain, eta jadanik aipatutakoez landa hamaika nobela eta beste hainbeste antzezlan argitaratu ditu. Gainera, etengabe eguneratzen duen webgune bat du, eta bertan hainbat gairi buruzko iritzi-artikuluak, saiakerak eta narrazioak eskegitzen ditu. Bestalde, aipagarria da bere azken eleberria, Neid (Bekaitza), soilik internet bitartez dagoela eskuragarri, hain zuzen ere, bere atarian sareratu baitu oso-osorik eta nobela pribatu izendatu du. Besterik gabe, lasai eseri eta gozatu eleberri goiztiar honen hasierarekin… ziur gehiagorako gogoz geldituko zaretela.

(Irudian Elfriede Jelineken etxeko jesarleku famatua, bere webguneko azalean agertzen dena. Martin Vukovitsen argazkia)

EMAKUME MAITALEAK

hitzaurrea:

ezagutzen duzue lurralde EDER hau; bertako haran eta mendateak?

lurralde hau mendilerro ederrek zedarritzen dute han urrunean. zerumuga bat du, beste lurralde askok ez dutena.

ezagutzen dituzue lurralde honetako belardi, zelai eta landak? ezagutzen dituzue bertako etxe atseginak eta horien barneko pertsona atseginak?

lurralde eder honen barren-barrenean zenbait pertsona onek fabrika bat eraiki dute. bere baitara uzkurtuta fabrikaren aluminiozko teilatu izurtuak kontraste polita egiten du inguruko pinudi eta basoekiko. fabrika bere baitara biltzen da paisaiaren barruan.

nahiz eta ez duen inongo arrazoirik bere baitara biltzeko.

zutik egon liteke, zuzen-zuzen.

zeinen ondo fabrika hemen dagoela, toki eder batean, eta ez beste nonbait, toki itsusi batean.

balirudike fabrika pasaia ederraren beste zati bat dela.

balirudike fabrika hemen bertan hazi dela, baina ez! gertuagotik begiratzean, ikusi daiteke: pertsona onek eraiki dute. azkenean ezerezetik ez da ezer ez sortzen.

eta pertsona onak fabrikara sartu eta fabrikatik irteten dira. ondoren pasaiara isurtzen dira, paisaia beraiena balitz bezala.

fabrika eta horren azpiko lur-zatia jabearenak dira, enpresa-talde batenak, alegia.

dena dela, fabrika poztu egiten da bere barnera pertsona zoriontsuak isurtzen direnean, pertsona dohakabeek baino gehiago ekoizten baitute horiek.

hemen lan egiten duten emakumeak ez dira fabrikaren jabearenak.

hemen lan egiten duten emakumeak beraien familienak dira guztiz.

soilik eraikina da enpresa-taldearena. horrela denak daude pozik.

leiho ugariek ñir-ñir eta dirdai egiten dute, kanpoan dauden auto eta bizikleta ugariek bezala. leihoak emakumeek garbitzen dituzte, autoak gehienetan gizonek.

hona datozen pertsona guztiak emakumeak dira.

josi egiten dute. gerruntzeak eta bularretakoak josten dituzte, eta batzuetan baita kortseak eta barruko arropa ere.

sarritan emakume hauek ezkondu egiten dira, edo beraien bizitza alferrik galtzen dute beste nolabait.

baina josten diharduten bitartean, josten dihardute. sarritan begirada alderrai joaten zaie kanpora txori batenganantz, edo erle batenganantz, edo belar izpi batenganantz.

batzuetan gizonek baino hobeto ulertu eta gozatu dezakete kanpoan dagoen naturaz.

makina josten ari da beti. ez da aspertzen. funtzio bat betetzen du bertan, eta hain zuzen horretarako jarri zuten hor.

makina bakoitza horretarako ikasi duen jostun batek kudeatzen du. jostuna ere ez da aspertzen. berak ere betetzen du funtzio bat.

jesarrita egoteko baimena du. erantzukin handia du baina ez du ez ikuskera orokorrik ezta etorkizunerako ikuspegirik ere. gehienetan zaindu beharreko etxe bat du, baina.

batzuetan iluntzean bizikletek etxera eramaten dituzten haien jabe diren emakumeak.

etxera. etxeak paisaia eder berdinean daude.

hemen zoriontasuna ondo hazten da, hori bistan da.

paisaiak zoriontsu egiten ez dutena, haurrek edo senarrak egingo dute erabat zoriontsu.

paisaiak, haurrek eta senarrak zoriontsu egiten ez dutena, lanak egingo du erabat zoriontsu.

hala ere gure istorioa oso bestelako toki batean hasten da: hirian.

bertan fabrikaren sukurtsal bat dago, edo, hobeto esateko, bertan fabrikaren bulego nagusia dago eta alpeen aurreko eremuko bulego oro sukurtsal bat da.

han ere emakumeak josi egiten dute, eta gustuko dute.

ez dute josten gustuko dutelako, baizik eta josketa odolean bertan daramatelako.

odol hori kanporatu baino ez dute egin behar.

hemen hizpide duguna lanbide eme lasai bat da.

emakume askok bihotz erdiarekin bakarrik josten dute, bihotzaren beste erdia familiak jasotzen du. zenbait emakumek bihotz osoarekin josten dute, horiek ez dira hobetoen josten duten emakumeak.

lasaitasunaren irla urbanoan hasten da gure istorioa, laster amaituko dena berriz ere.

norbaitek patu bat biziko badu, ez da hemen izango.

norbaitek patu bat izango badu, gizon bat izango da. norbaitek patu bat jasoko badu, emakume bat izango da.

tamalez, bizitzak hemen aurrea hartzen dizu, eta lana besterik ez da bertan gelditzen. batzuetan emakumeetako bat saiatzen da aurrera doan bizitzari heltzen eta apur batean berriketan jarduten.

tamalez, bizitzak sarritan autoarekin hartzen dizu aurrea, azkarregia da bizikletarentzat. ikusi arte!