Intelektual europarra noraezean

(Irudia: sinposioaren kartela)

Zer da intelektual europar bat? Proposamen intelektual bat al da literatura europarraren ideia? Intelektualaren irudiarekin alderatuta, nola garatu da idazlearen irudia literatura europarretan? Irudi horrek zer ezaugarri ditu, zer kontraesan, zer paradoxa? Zer datorkigu burura gaur, edo zer zetorkigun burura atzo, intelektual europarrarengan pentsatzean? Zer datorkigu burura, Europari buruz pentsatzen badugu aspektu literarioan eta intelektualean?

Gisako galderen bueltan gogoetatu eta eztabaidatu asmoz antolatu zuten pasa den astean “Qui acusa? Figures de l’intel·lectual europeu” nazioarteko sinposioa Universitat de Barcelona-n (UB) unibertsitatean, “Literatura Comparada en l’Espai Intel·lectual Europeu” ikerketa-taldeko kideek; izan ere, ez dira betiko garai onenak lur-puska zaharreko pentsalariaren ideiarentzat.

Europa ez da, preseski, nire kontinente faboritoa, odol eta hauts eta zahi gehiegi pilatuta, zer egingo zaio ba ¾eta, hasteko, guztiz problematizagarria da kontzeptu gisa, hau da, nire ustez, europar intelektualaren afera abiatu beharko litzateke “zer da Europa?” galderari erantzutetik, izan modu labur ala luzeagoan¾. Dena dela, erakargarria gertatu zitzaidan hitzaldi-sorta, gustatzen zaizkidan gauzei buruz irakurtzen dudalako nik neuk inork xaxatu gabe, eta eskertzekoa delako hainbeste gustatzen ez zaizkidanei buruzko pilulak dastatzeko aukera izatea beste norbaitek hartutako tarteari esker (gero, noski, arazoa izaten da ez zaudela erabat ados hizlariarekin, edo ez duzula bere solasaldia sinesten eta hari (duinki) kontra egiteko iturrietara jo behar duzula, edonola ere).  Izendapen orokorrak erabiltzean sarritan gertatzen denez, intelektual europarrek orobat estatu batzuetako intelektualak soilik hartzen zituzten bere baitan, kasu honetan gehienbat frantsesak, espainiarrak, katalanak eta austriarrak; serbiarra bat: Danilo Kis –zer da Europa? vol. I–.  Austriarren multzoaren alde egin nuen apustu, ordutegi-kontuengatik ez ezik interesagatik ere (katalan eta espainiarrenak entzuteko gogo apur batekin ere gelditu nintzen, ez pentsa), gure Elfriede Jelinekez jardungo baitzuen Josep Casals UBko irakasleak. Bidenabar eta aurreikusiko duzuenez programan agertzen ziren hizketa-gaien artean izen propio eme bakarra hura, ez zaituztet nire histerismoekin aspertuko baina datu hotza hor dago –zer da Europa? vol. II–. Edonola ere, eta bakoitzari dagokiona aitortuz, hizlarien izen propioek bazuten oreka parekidea.

Suntsipen intelektuala Vienako kale dotoreetan 

(Irudia: dantzaldi xarmant bat Vienako operan).

Bidaia bat proposatu zigun Casalsek, denboran zehar, XX. mendea osorik ibiliko zuena, gunetik mugitu gabe. Austriako hiriburu Vienatik urrundu gabe. XIX. mende amaierako toki historikoan eman genion hasieran ibilbideari, testuinguruz janzteko bidaiako lehen geltokia izango zen pentsalariaren figura, alegia, Karl Krausen figura (bide batez, lehena izateaz gain geltoki nagusia ere izan zen Kraus Casalsen berbaldian, segituan egiaztatuko genuenez satiriko ezagun horren inguruan ardaztuko baitzuen hitzaldi ia osoa). Krausek bizi zuen Viena hiri fin-de-siècle bat zen, tradizio bortizki europarrekoa, Sigmund Freud eta Egon Schieleren hiria, hil-urreneko eria zen hiri bat. Casalsen esanetan Kraus pertsona heretiko bat zen bertan, argi txiki bat, kontzientzia kritikoa. Eragin, sona eta prestigio handia lortu zituen, ez bakarrik Austrian baizik eta handik kanpo ere, haren jarraitzaile deklaratuak ziren Bertolt Brecht, artista espresionista alemaniarrak, eta Ludwig Wittgenstein.

Krausen jardun kritikoaren hainbat alderdi azpimarratu zituen Casalsek, ez bakarrik tematikoki zerk eragiten zion azkura vienarrari baizik eta azkura hori nola exorzitatzen zuen ere azalduz. Plazagizon bat zen, ezer izatekotan. Die Fackel aldizkaria zuzendu eta ia-ia bere kasa argitaratzeaz gain, soirée jendetsuak antolatzen zituen kafetegietan, jendeak ilara luzeak itxaron behar zituelarik hitzaldietara sartzeko. Hala ere, ikus-entzuleekin intimitatea handia zuela azpimarratzen zuten beti bertaratutakoek. Bere epaien jomuga nagusia kazetaritza garaikidea (bereziki Freie Neue Presse kazeta) izan ohi zen, eta bere mailua hizkuntza. Krausentzat berebiziko garrantzia zuen hizkuntzak, eta hizkuntzaren erabilera desegokiek –akats ñimiñoenek ere– islatzen zituzten gizadiaren akats eta makurrak. Kazetarien pentsamoldea nagusitzen ari omen zen, eta zertan ote zetzan pentsamendu hori? Ba ahalik eta gutxien pentsatzean. Gainera, kazetaritza saiatzen zen bere gabeziak estaltzen literaturaren baliabideekin, egunero berbera kontatzen zutenez, aurretik egindako egitura gotorrak zerabiltzatenez, ornamentaziora jo behar zuten hori ezkutatzeko. Kazetarien nartzisismoa ere izaten zuen hizpide, albisteen protagonista bilakatzea omen baitzuten xede.

Aipuak ziren Krausen estiloko zutarri funtsezkoenetako bat, haren ustez, aipuek sekulako indarra zuten: esaldi bat, hitz bat erreskata zezaketen, testuingurutik kanpora atera, eta horixe bera zuten eraginkor. Hain zuzen ere, aipuak erruz erabiliz osatu zuen bere lan ezagunenetariko bat, taularatzea (ia) ezinezkoa den antzerki-lan bat:  Die letzten Tage der Menscheit (Gizadiaren azken egunak). Lehen Mundu Gerrarekiko erantzun gisa sortu zen obra hori. Lehen pasarteak Die Fackel-en argitaratu ziren 1914an, baina pieza ez zen osorik liburu-formatuan kaleratu 1922ra arte. Krausek salaketa gogorrak egin zizkion lehen gerra hari, eta zentsurari izkin egiteko trikimailu bat baliatu zuen: parlamentuan irakurtzen zituen bere iritzi kritikoak, parlamentuko testuak ezin baitziren artaziekin moztu. Gerraz esan zuen energia mekanikoek azpiratu zituztela giza energiak, eta soldaduen arazoa zela ez zutela irudimenik, ezin zutela irudikatu benetako pertsona konkretu bat zela tripak kanpora aterata sororen batean hilik zetzana.

Nazismoaren gorakada eta bigarren mundu gerra ere bizitzea egokitu zitzaion, eta ikusitakoek isilaldia eragin zioten (hein batean bakarrik, gerora argitaratu baitzuen gerrari buruzko obra bat). Jendeak, austriarrek eskatzen zioten eman zezala bere iritzia, baina Krausek ezetz esaten zien, hizkuntza ezgai gelditua baitzen gertaera haien laztasunaz jarduteko, metafora gordinenak literalki ari baitziren hezurmamitzen, ezinezkoa baitzen dagoeneko lengoaia erabiltzea lehen bezala. Krausen ustez naziengan azaleratzen ziren berak hain gogor gaitzetsitako burgesia txikiaren bizitza mutilatuak, eta Hitlerrengan, aldiz, moral maskulinoaren porrot guztiak. Bigarren mundu gerrak, arma nuklearren erabilerak zapuztuta utzi zuten erabat; amaiera, apokalipsi kutsua hartzen zion denari.

Hurrengo geltokiak azkarrago pasatu zituen Casalsek. Robert Musilek eta Ingeborg Bachmannek kritikaren eta Vienako biztanleen aurrean hartutako jarrerez jardun zuen, eta baita bi autoreek haien aurrekariari egotzitakoez ere. Hasteko, Musilek esan zuen Kraus bera diktadore bat zela, arimaren epaile zorrotz bat, apelaziorako aukerarik ematen ez zuena. Gainera, mesfindatza sortzen zion etengabeko presentzia publikoak, esku hartzea ezinbestekotzat zuen baina hain agerian egon gabe, distantzia handiagoaren premia ikusten zuen. Bachmannen kasuan ere antzeko, sona lortu zuenean Erromara joan zen bizitzera, bertatik modu eraginkorragoan analiza zezakeelakoan gizarte austriarra. Bachmannentzat garrantzitsua zen halaber hizkuntzaren kontzientzia kritikoa, eta ez soilik ahozko eta idatzizko bere hizkuntzarena, alegia, alemanarena, baizik eta baita gorputzaren hizkuntzarena ere, keinuena, begiradena. Bachmannek esan zuen daukagun hizkuntzatik abiatu behar dugula, existitzen den bizitzaren hizkuntzatik, eta ohartarazi zuen Austrian hiltzaileak ez zirela agerikoak, alegia, ez zihoazela jantzi militarrekin soinean; aitzitik, euren artean, herritarren artean zeudela.

Eta honenbestez iritsi ginen gure azken geltoki vienarrera: Elfriede Jelinek. Eragin handia izan dute Jelinekengan bai Bachamannek bai Musilek; funtsean, kritika-tradizioaren arrastoa ebidentea da bere obran. Jelinekek txalotu zituen Musil eta Bachmann austriar gizartearen aniztasunaren berri emateagatik, hots, gizarte osoki burgesa ez zela erakusteagatik (biak ala biak hiri berekoak ziren, Klagenfurtekoak eta bertan ikasia zuten heterogeneotasun hura). Nobel saridunaren tresna hizkuntza da, haren baliabideei lotzen zaio estuki (aurreko hiruren ildotik), baina zartagailu gisa darabil, gupidagabe jotzen du Viena hiri musikal dotorearen argazkia, musikari lotutako bizimodu oparoaren irudia, Austria bukolikoaren idealizazioa (aspektu horretan zeharo kontrajartzen zaio Krausen ikuspuntu erromantikoari). Bachmannen antzera, botere- eta jabetza-harremanak agintzen duten egitura zurrun modura aurkezten du familia. Satiraren erabiltzaile abila, aipuen zalea da bera ere, eta muturrera jotzen du beti bere lanetan, estereotipo eta klixe bilakatuz jopuntuan dituen gizartea eta pentsamolde ustelduak.  Intelektuaren presentzia eta horri buruz Jelinekek duen ikuspegia ere izan zituen mintzagai Casalsek: nahiago izan du, hark ere, intelektualaren figura publikotik urrundu, gaietan esku hartu Sartrek edo Krausek eskaintzen zutenari amore eman gabe. Anekdota modura kontatu zigun zein izan zen autorearen jarrera suediar akademiaren saria eman ziotenean. Dirua onartu zuen (dirua ematea denbora oparitzea zela argudiatu zuen), baina ez zen Estokolmora joan saria ofizialki jasotzera. Erabaki ona, Casalsen aburuz.

Izan ere, intelektualaren gaur eguneko rolaz gogoetatuz itxi zuen saioa UBko irakasleak. Gure gizarte-mota garaikidean, simulakro-kultura honetan, merkataritzaren logikak blaitzen du guztia. Eremu estu eta labaina du aurrean intelektualak, bi muturren artean: etengabeko karnabala (modu publikoegian badiharduzu zure jarduna neutralizatzeko arriskua) eta isolatze erabatekoa (agintean diren legeak ezagutzen ez badituzu eta horien araberako erantzuna ematen ez baduzu, nekez eragingo duzu). Casalsen ustez intelektualak jakin behar du non dagoen, eta, halaber, non egon daitekeen eta non ez.

(Irudia: Bachmannen erretrato grafitiarra, Robert Musil museoan, Klagenfurten. Jef Aérosol artistarena).

Stefan Zweigen erretrato oso(ago) baten alde

Esaldi horixe aukeratuko genuke, baldin eta eskatuko baligute Antoni Martí Monterde irakaslearen hitzaldia hitz gutxitan biltzeko eta manifestu-izenburu-itxura emateko. Hori izan baitzuen Martík kezka eta aldarri nagusi: Zweigen obra modu inkonplentoan iristen ari zaigula –iristen ari zaiola gaztelaniari eta katalanari–, modu interesatuan ari direla berrargitaratzen soilik eleberriak eta autobiografia –Die Welt von gestern (Atzoko mundua)–, bazter utziz, besteak beste, artikulu-bilduma mardulak, egunerokoak eta gutunak. Aukeraketa horrek mesede handia egiten dio Zweigen irudi zehatz bati, alegia, Zweig bakezale eternal eta europazale sakontzat erretratatzen duenari. Zehatz eta doi jardun zuen Martík, beharrezkoa ez zen tokietan luzatu gabe eta ia ordu erdiko tartea utziz galderetarako (ordubeteko saioa zuen programatua). Baina hel diezaiogun hasierari.

Zweigen obraren bizitza editorialean kokatu gintuen irakasleak lehenik. Gaur egun (azken 10 urteen bueltan) gertatzen ari omen da boom bat Bartzelonan, eta gaztelaniaz eta katalanez ari dira berrargitaratzen Zweigen lanak (batzuk bakarrik, lehen esan moduan). Edonola den ere, hori ez da lurrotan eman den lehen boom zweigzalea. 40 eta 50eko hamarkaden bueltan dagoeneko zenbait argitaletxek ekin zioten austriarraren lanak gaztelaniaz eta katalanez kaleratzeari; eta Martíren esanetan, boom hura gaur egunekoa baino gehiago hurbiltzen zen eta fidelago islatzen zuen Zweigen konplexutasuna.

Martík azaldu zigunez, parentesi handi bat zabaltzen da Zweigen lanetan, amildegi bat bezalakoa. 1914an hasten da, Lehen Mundu Gerrarekin batera, eta 1942an amaitzen, Zweigek bere buruaz beste egitean Brasilgo deserrian. Bitarte horretan orri asko idatzi zituen, eta sekulako buelta eman zuen bere pentsamoldeak ere; pentsa, 14ko guda baino lehen baikortasun ikaragarria sentitzen zuen gizadiaren etorkizunaren aurrean, eta heriotza, aldiz, etsigarria du, desesperatuta daude bera eta bere emaztea, nazismoa mundu osora hedatuko delakoan. Parentesi horretan sortutakoak dira, hain zuzen ere, gaztelaniaz/katalanez argitaratu ez diren obrak. Bide batez, azpimarratzekoa da herrialde gehienetan bizitza editorial normal-normala izan dutela testu hauek guztiek.

Aitortzen dut, ez zitzaidan garbiegi gelditu memoriek eta egunerokoek zer sekretu/kontraesan zehatz gorde/tzen duten/dezaketen. Martík pasarte mordoxka bat irakurri zizkigun, geure kasa susma genezan… baina bueno: katalanez. Ondorio orokorra, hala ere, zorrotza: idazki mordoa ari dira hautsa hartzen, argitaratuak ez izaten, eta gauzak ez dira egundo kasualitatez gertatzen, ezta gertatzen ez direnak ere. Martíren ustez bada erabaki ekonomiko bat berrargitalpen interesatu horien atzean, hain zuzen ere, nostalgiak saltzen duela eta malenkoniak, ostera, ez. Kontuak kontu, iaz bete ziren 70 urte Zweig hil zenetik, eta horrek esan nahi du, bingo!, jabetza-eskubideak iraungitzen direla, eta, ondorioz, edonork itzul ditzakeela testuok. Dirudienez, laster izango da aukera, Zweigen parentesian amildutakoak llegir/leer-tzeko.

(Irudia: Zweigen lau aurpegi).