Itzultzaileak mintzo: Maialen Marin Lacarta

Maialen Marin, itzultzaile donostiarra, bertatik kanpo bizitzen luze daraman arren. Itzulpengintza eta interpretazioko ikasketak egin zituen Bartzelonako UABen (Universitat Autònoma de Barcelona), eta masterra eta doktore-tesia, ondoren, Parisko INALCOn (Institut National des Langues et Civilisations Orientales). Dena dela, gurean ziurrenik ezagunagoa da Mo Yan Nobel[i] saridunaren ipuin-bilduma bat itzuli berri duelako, Aiora Jakarekin batera: Hori da umorea, maisu! (Elkar, 2013) eta Literatura Eskolan saioa eman zuelako orain gutxi (kronika, hemen). Mo Yanena  badu ere euskarara ekarritako lehena, aurrez ibilia da txineratik gaztelaniarako itzulpenetan, horren adibide Shen Congwenen Calma (Alpha Decay, 2010) kontakizuna eta La ciudad fronteriza (Edicions Bellaterra, 2013) eleberria. Gehiago luzatu gabe, hona hemen kafetegietako jende zaratatsuak hondatzea lortu ez zuen solasaldia.

Mila esker, Maialen!

Elearazi: Txinera urrutiko hizkuntza dugu, bai geografikoki bai hizkuntzalaritzaren aldetik ere. Zer berezitasun edo arazo sortzen ditu beren-beregi txineratik itzultzeak?

Maialen Marin Lacarta: Txineratik itzultzerakoan badaude zailtasun batzuk agian beste hizkuntza batzuetatik itzultzerakoan ez daudenak, adibidez, aditz-denboren kontua. Txineraz ez daude aditz-denborak guk ezagutzen ditugun bezala. Badaude aspektua markatzeko partikula batzuk, ekintza burutua den ala ez adierazteko, baina batzuetan baduzu pasarte bat lasai-lasai itzul dezakezuna lehenaldian edo orainaldian, zuk nahi duzun bezala, eta hor zure esku dago, zuk erabaki behar duzu. Agian indar gehiago eman nahi diozu pasarte bati eta orainaldian jarri nahi duzu, baina gero konturatzen zara ez datorrela bat hurrengo pasartearekin.

Leku-izenena ere bada beste zailtasun bat, batzuetan karga semantikoa baitute, euskaraz ere gertatzen zaigun bezala. Mo Yanen itzulpenean ere agertzen da, eta guk kasu horretan erabaki duguna izan da lekua existitzen bazen txineraz uztea. Baina, batzuetan autoreak asmatzen ditu tokiak: hor dago Urgazizulo herria, Urbeltz herria… Horiek itzuli egin ditugu. Abizenek ere askotan esanahia dute, euskaraz bezala. Guk normalean egin duguna izan da ezizen bat-edo zenean itzuli, eta, aldiz, abizen arrunt bat zenean, txinatarrentzat ere esanahia galdua duenean, bada txineraz utzi.

Gero, onomatopeia asko daude. Hori orokorrean Txinako literatura garaikidean gertatzen da. Noski, itzultzaile gisa hainbat erabaki har ditzakezu. Zenbait itzultzailek onomatopeia-kopurua gutxiagotzen dute. Beste erabaki bat izan daiteke euskaraz erabiltzen den onomatopeia bat jartzea, edo, bestela, txinerakoa erabiltzea edo txinerakoa imitatzen saiatzea. Mo Yanen itzulpenean, adibidez tiroaren hotsa “danba!” jarri dugu, txinerazkoa (bagou!) ez lukeelako inork ulertuko. Baina zaldien apatxez ari direnean “pa-pa-pa” utzi dugu, txineraz bezala, ez baitzegoen zertan “tipi-tapa” jarri irakurlea konturatzeko. Beste hizkuntzetan ere badaude onomatopeiak eta kontuan hartzekoak dira, baina adibidez ingelesez itzultzerakoan tradizio handiagoa dago eta erreferentziak daude. Txineratik, aldiz, gu ari gara lehenengo aldiz, eta horrek askatasuna eman dezake baina erantzukizun handia da, baita ere.

Txinerak berezkoa duen beste zailtasun bat poesia itzultzerakoan gerta daiteke batez ere, eta hori da idazleek aprobetxatzea karaktereek ematen dituzten aukerak, batez ere ideogramek eta piktogramek ematen dituztenak. Poemaren esanahiaz, eta fonetikaz eta ahoskeraz gain beste baliabide bat dute, bisuala. Hori ematea oso zaila da, agian irudimen handiko itzultzailea bazara lerroak molda ditzakezu irudi bat sortzeko edo horrelako zerbait.

Tratamenduak ere bereziak dira, Mo Yanen liburuan azaltzen dira Anaia Txiki, Osaba Handi eta horrelakoak. Osaba deitzea errespetu-marka bat da, baina ez du esan nahi pertsona hori zure osaba denik, baizik eta pertsona zaharrago bat.

Literatura txinatarra irakurtzen da Txinari buruz ikasteko. Txinako gizartea, Txinako historia nabarmentzen dira eta zentsurari buruz hitz egiten da. Ez dira aipatzen literaturaren inguruko ezaugarriak. Azken batean, testu hauek aztertzen eta irakurtzen dira dokumentu soziologikoak balira bezala.

E: Duela urtebete pasatxo aurkeztu zenuen doktore-tesia, “Mediación, recepción y marginalidad: las traducciones de literatura china moderna y contemporánea en España” izenburupean. Kontaiguzu apur bat gehiago proiektuaren prozesuari eta helburuei buruz.

M. M. L.: Gaztelaniaz eta katalanez argitaratutako ehun liburu aztertu ditut, alegia, txinatar literatura moderno eta garaikideko itzulpenak, XX. mendekoak: zer argitaratu den, zer argitaletxetan, zer itzultzailek, nola itzuli den… Hori dena aztertu nahi nuen. Tesiak 3 zati ditu. Lehen zatian nire oinarri teorikoak daude. Bigarren zatia da historia horren azalpena eta azterketa, paratestuak aztertu nituen batez ere (sarrera, kontra-azalak), ikusteko nola aurkezten diren obra horiek eta zer joera eta arazo dauden. Hirugarren zatian Mo Yan hartu nuen kasu berezi bezala, eta bere obra eta itzulpenaren harrera aztertu nituen. Prozesu guztia ikusteko hainbat gauza aztertu nituen: autorearen estiloa, itzulgaiak nola aukeratzen dituzten, itzultzailea hautatzeko prozesua, Mo Yanen obra nola aurkeztu duten prentsan, zer kritika egin dizkioten… Halaber, obra baten itzulpen-kritika egin nuen, Las baladas del ajo (Kailas, 2008) eleberriarena, hain zuzen. Zeharkako itzulpena da, ingelesetik gaztelaniara itzulitakoa. Nire tesian garrantzia handia du zeharkako itzulpenen kontuak, Espainian gertatu baita zeharkako itzulpenak hazten joan direla. 80ko hamarkadan zuzeneko itzulpenak gehiago ziren eta 2000tik aurrera, aldiz, zeharkakoak izugarri hazi dira eta jakin nahi nuen zergatik gertatu den hori.

E: Eta ondorioak?

M. M. L.: Ondorio garrantzitsuenetako bat izan zen literatura txinatarra irakurtzen dela Txinari buruz ikasteko, eta hala aurkezten zaiola irakurleari. Txinako gizartea, Txinako historia nabarmentzen dira eta askotan, gainera, zentsurari buruz hitz egiten da. Arazoa da sarritan ez direla aipatzen literaturaren inguruko ezaugarriak. Azken batean, testu hauek aztertzen eta irakurtzen dira dokumentu soziologikoak balira bezala.

Beste ondorio garrantzitsu bat da sistema anglofono eta  frankofonotik jasotzen dugula literatura hori, eta ez zuzenean txineratik. Literatura-azoketan argitaletxeek obra ezagutzen dute ingelesez edo frantsesez, eta horren ondorioz interesatzen zaie argitaratzea. Gero erabakitzen dute ea zer itzultzailek egingo duen lana, ea txineratik egingo duten ala ingelesetik, azken hori azkarragoa eta merkeagoa delako. Sistema horren eragina ez da bakarrik zeharkako itzulpen asko egiten direla, baizik eta zuzenean egindakoak ere metodo horren bitartez aukeratzen direla. Gainera nik gauza horiek ikusi ditut itzultzaile bezala ere. Adibidez, duela gutxi Liao Yiwuren memoriak itzultzea eskaini zidaten, eta argitaletxekoek bi hizkuntzatan bidali zidaten testua, txineraz eta ingelesez. Hasteko, konturatu nintzen, kalkulu azkar bat eginda, txinerazkoaren itzulpenak gutxi gorabehera 700 orri izan beharko lituzkeela eta ingelesezko bertsioak 400 zituela. Egiaztatu nuenez, guztiz editatu zuten itzulpena, zatiak moztu zituzten, beste zati batzuk aldatu… Guztiz moldatu zuten beraien irakurlego estatubatuarrarentzat. Orduan, lehenengo urratsa izan zen argitaletxekoekin harremanetan jartzea eta esatea itzulpen hori 700 orrikoa zela eta ez 400ekoa; izan ere, noski, beraiek obra erosi zutenean ez zekiten.

Mo Yanen itzulpenekin argi ikusten da ingeleserako itzulpenek askoz gehiago jotzen dutela etxekotzearen ildotik. Frantsesak gehiago gerturatzen dira jatorrizkora. Espainolek, gehiengoak, ingelesetik itzuli dute. Esaterako, Kailas argitaletxeak kaleratutako itzulpen guztiak ingelesetik egin dira, bat izan ezik. Howard Goldblatt itzultzaile estatubatuarraren bertsioak erabili dira oinarri gisa, baina itzultzaile horrek oso modu berezian itzultzen du (zatiak moztuz, aldatuz), eta zuk ingelesetik itzultzen duzunean jakin behar duzu hori izan daitekeela ondorioetako bat. Ez dut uste argitaletxeak horretan pentsatu zuenik ere.

E: Argitaletxeek aitortzen dute zeharkako itzulpenak direla?

M. M. L.: Askotan ez da aitortzen. Zeharkako itzulpenak izan daitezke kamuflatuak ala markatuak, eta askotan kamuflatuak dira, alegia, ez da aitortzen edo ez da batere argi geratzen zeharkako itzulpenak direnik. Copyright orrian jartzen dute jatorrizko izenburua txineraz eta gero itzultzailearen izena. Ez du jartzen zehazki txineratik itzulia denik, ez dute gezurrik esaten, baina nire ustez bata jartzea edo bestea jartzea berdina da.

Produktu exotiko gisa saltzen dira txinatar literaturako liburuak.

E: EIZIEk Donostian antolatutako udako ikastaroan, Ibon Uribarrik orientalismoa aipatu zuen, japoniar literaturako itzulpenei buruzko saioan. Urruneko kulturen exotikotasuna azpimarratzen jarraitzen dugu?

M. M. L.: Bai, hori da beste ondorio garrantzitsuetako bat. Produktu exotiko gisa saltzen dira txinatar literaturako liburuak. Gogoratzen naiz Mo Yanen liburu batekin zer gertatu zen. Liburuak 700 orri inguru zituen eta zati batean esaten du bere amak bendatuta dituela oinak, baina ez da batere garrantzitsua liburuan, detaile txiki bat da. Dena dela, prentsan liburu horri buruz hitz egiten hastean hori aipatu zuten, eta ez zuen garrantziarik istorioan, baina exotikoa denez eta emakumeak sufritzen duenez, testuingurutik kanpo aipatzen zuten hori. Gero badaude obra batzuk zentsuratu gisa saltzen direnak baina egiatan ez daudenak zentsuratuak.

E: Shen Congwen idazlearen Calma (Alpha Decay) itzuli zenuen 2010ean. Okerregi ez bagabiltza zeuk proposatu zenion argitaletxeari. Aukera interesgarria iruditzen zaigu itzulpenaren munduan sartzeko, zer nolako esperientzia izan zen?

M. M. L.: Nik badakit nire kasuan badagoela ezberdintasun bat, nik egiten ditudan proposamenak literatura txinatarrekoak dira, eta literatura nahiko berezia denez errazagoa izaten da argitaletxeei proposatzea. Nire esperientzia oso positiboa izan da, eta oso baikorra, baina ezagutzen ditut itzultzaileak ingelesezko obrak proposatu dituztenak eta ezezkoa jaso dutenak, argitaletxeak itxiagoak direlako beste hizkuntzekin. Azken batean, literatura txinatarra ezezaguna denez, beste xarma bat dauka.

Calma-ren prozesua berezia izan zen. Nire irakasle izandako batek oso harreman ona du Alpha Decaykoekin, beraiekin lan asko egin baitu itzultzaile moduan, eta galdetu zien ea ez zuten nahi zerbait desberdina egiterik, literatura urrunen bat-edo Alpha Mini sailerako. Orduan, nire berri eman zien eta nik Calma ipuina proposatu nien, pixka bat zeri buruzkoa den eta horrelako datuak emanez, eta segituan esan zidaten baietz. Kasu horretan ez nuen dossierrik egin, azken batean Alpha Mini da, kontakizun labur bat da eta beraientzat ere arriskua ez zen hain handia.

Duela gutxi beste proposamen bat egin dut, poesia-liburu batena, baina kasu honetan argitaletxe berri bat da, orain ari da hasten. Nirekin jarri ziren harremanetan, txinatar literaturako gauzak egin nahi zituztelako eta orduan bidali nien proposamena. Horretarako bai prestatu dut informe bat eta lagin bat. Poesia-liburu bat denez poesia bat itzuli dut.

E: Nolakoa izaten da txosten hori?

M. M. L.: Irakurketa-txosten horietako baten modukoa da, liburuari buruzko txosten bat. Argitaletxeek irakurleak dituzte, eta orduan horiek txostenak egiten dituzte argitaletxeak interesa duen liburuei buruz. Laburrak izan ohi dira, 2-3 orrikoak, nahiz eta gero argitaletxe bakoitzak badituen bere txosten motak. Ez dakit arau finkoak dauden horiek egiteko, baina niretzat hainbat gauza garrantzitsuak dira. Batetik laburra izan behar du, argia izan behar du, garbi esan behar duzu ea zer interes duen irakurlearentzat, zer merkatu-motarako den… Nolabait azaldu behar duzu salduko dela edo literatura gisa interesa duela, hainbat arrazoirengatik. Beraz, nik egin nuen 2-3 orriko txosten bat. Hasieran datu teknikoak ipini nituen (zenbat orri etab.), hori berdina da guztietan. Ondoren autoreari buruzko sarrera bat egin nuen, obrari buruzko beste sarrera bat eta azkenik lagina. Obrari buruzko zatiak ez du akademikoa izan behar, ez da tesi batean idatziko zenukeena, baizik eta kontrazaletan jarri ohi diren moduko kontuak, editorea ere engantxatzeko. Alde horretatik garrantzitsua da estiloan pentsatzea. Kasu honetan poesia- eta narrazio-bilduma bana proposatu nizkien, hurrenez hurren: Yang Lianen Donde el mar se detiene eta Mu Shiying, Cementerio público. Poesiazkoari baietz esan diote eta laster hasiko naiz lanean, narrazioena momentuz ez da aurrera atera, ikusiko dugu ea beranduago egin daitekeen, eta bestela beste argitaletxeren batekin saiatuko naiz.

E: Hortaz, itzultzaile hasiberriak animatuko zenituzke ausar daitezen?

M. M. L.: Bai, bai, animatuko nituzke. Gainera, gaztelaniara zailagoa izan daiteke, argitaletxeak handiagoak dira eta itzultzaile gehiago daude, baina euskarazko sisteman editoreak ere asko gertukoagoak dira, ez da Planetari proposamen bat egitea bezala. Horrelako txosten bat egin, lagin bat bidali, editoreari deitu edo berriro idatzi eta interesa duzula erakutsi, agian lanpetuta zebilelako eta ez duelako astirik izan zuk bidalitakoa irakurtzeko. Hasteko modu ona iruditzen zait, norbaitek dei zaitzan itxaron beharrean zuk proposatzea. Egia esan, nik horixe egin dut, ni horrela hasi naiz. Pare bat liburu itzulita dituzunean hasiko dira deitzen.

Literatura itzultzen hasteko modu ona iruditzen zait argitaletxeei proposamenak bidaltzea, norbaitek dei zaitzan itxaron beharrean zuk proposatzea. Egia esan, nik horixe egin dut, ni horrela hasi naiz. 

E: Esperientzia berezia izango zen, dudarik gabe, euskaraz atera berri duzuen bildumaren itzulpen-prozesua.

M. M. L.: Bai, eta lan egiteko modua oso garrantzitsua izan da. Bi modutara egin dugu lan. Lau ipuinen kasuan Aiorak itzuli ditu frantsesetik. Zirriborro bat egiten zuen eta niri pasatzen zidan, esaldi baterako hiruzpalau aukerekin askotan. Ondoren nik txinerazko bertsioarekin konparatzen nuen eta aldaketak egiten nizkion, beharrezko aldaketa guztiak, adibidez frantsesezkoak zerbait jana bazuen edo zerbaitekin ados ez banengoen. Jarraian berriro pasatzen nion Aiorari ohar horiekin guztiekin eta berak berriro errepasatzen zuen eta aldaketak egiten zituen oharrak kontuan hartuta. Hurrengo pausoa izaten zen skype bidezko bilera, azken zalantzak bien artean argitzeko eta azken bertsioa adosteko. Normalean ipuin bakoitzaren bost bertsio inguru egin ditugu. Beste lau ipuinen kasuan nik itzuli ditut txineratik. Ondoren nik Aiorari pasa, berak zuzenketak egin, eta berriz pasatzen zidan ipuina oharrekin. Nik oharrak begiratzen nituen eta horien arabera beste bertsio bat egiten nuen. Eta amaitzeko skype-bilera, horrela egin dugu lan.

Erabakiak bion artean hartu ditugu, biok batera lan egitean askotan ideia hobeak izaten genituen, eta azkarrago. Zer nolako itzulpena egin nahi genuen ere oso garrantzitsua zen guretzat; guk mantendu nahi genituen jatorrizkoko ñabardurak. Oso esperientzia aberasgarria izan da biontzat, ez bakarrik niretzat euskaraz egin dudan lehenengo gauza delako eta Aiorarentzat txinatar literaturaz ikasi duelako, baizik eta talde-lanak berak egin dizkigun ekarpenengatik, erabakiak hartzeko orduan.

E: Nola hartu dute Nobelarena Txinan?

M. M. L.: Oso harro daude Nobel horretaz, Txinarentzat sekulako aurrerakuntza izan da. Gao Xingjianen kasua bestelakoa izan zen. Gao Xingjian frantziarra da, Txinatik ihes egin zuen, 89tik Frantzian bizi da eta Frantziako herritartasuna dauka. 2000. urtean Nobela irabazi zuenean txinatarrak ez ziren horren pozik jarri. Txinatarrek nolabaiteko gutxitasuna sentitzen dute literatura unibertsalaren barruan, kostatzen ari zaie sartzea, eta hori egia da, hemen ere ez du inork ezagutzen. Ez da potentzia literario edo kultural bat. Orduan, noski, Nobel saria jasotzea aurrerapauso bat izan da txinatarrentzat, zentzu horretan.

Txina kanpoan sortu ditu kontraesanak. Diasporan bizi diren txinatar askok kritikatu dute Mo Yan esanez ez dela nahikoa kritikoa eta politikoa. Azken finean, hori ere galdera bat da: zer puntutaraino autore eta idazle ona izateko politikoa izan behar zaren, noraino sartu behar da Mo Yan kontu horretan. Diasporan bizi direnek, batez ere giza eskubideen aldeko disidente ugarik esaten dute Mo Yanek ardura bat daukala inteletual ezagun bezala eta egin beharko lukeela aldarrikapen handiago bat gobernuaren opresioaren kontra. Jende askok Mo Yan irakurri ondoren esaten dit arraroa egiten zaiela horrelako kritikak entzutea, edo entzutea Mo Yan gobernuaren lagunegia dela; izan ere, gero irakurtzen duzunean ikusten duzulako oso kritikoa dela Txinako historiarekin eta gaur egungo arazoekin ere. Iraultza Kulturalarekin kritikoa izatea nahiko normala da Txinan, baina gaur egungo arazoak ere hor daude.

E: Etorkizunerako proiekturik?

M. M. L.: Unibertsitateko eskolekin jarraitu nahi dut, eta, jakina, baita itzultzen ere. Orain poesia-liburuarekin hasi behar dut. UOCeko ikerketa-talde baten ere banago, eta hor badugu proiektu bat. Azkenik, badut nire ikerketa-proiektu pertsonal bat erritmoaren itzulpenari buruzkoa, txineratik egindako itzulpenetan. Hainbat hizkuntza konparatu nahi ditut, batez ere ingelesa, frantsesa eta gaztelania, itzulpen-estrategiak eta erabaki zehatzak alderatuz.

 (Marin eta Jaka, Mo Yanen liburuaren aurkezpen-egunean. Irudia: Juan Carlos Ruiz, ARGAZKI PRESS)