Autoreak plazara: Maria Aurèlia Capmany

Maria Aurèlia Capmany i Farnés (Bartzelona 1918-1991), idazle eta itzultzaile katalana, XX. mendeko autore katalan polemikoenetako bat, frankismoaren kontrako eta feminismoaren aldeko ekintzaile sutsua. PEN katalaneko presidente izan zen lau urtez (1979-1983). Sebastià Farnés intelektualaren biloba eta Aureli Capmany folkloristaren alaba; familia ezkertiar, katalanista eta oneko kide izanik, txikitatik piztu zitzaion gai sozial, politiko eta kulturalekiko garra. Su hori areago hauspotu zuen nerabezaroko esperientziak; izan ere, l’Institut-Escola izeneko zentroan ikasi zuen, alegia, Kataluniako gobernuak sortutako eskola bat, non teknika pedagogiko berritzaile eta aurrerakoiak hobesten baitziren (frankismo aurreko sasoian, bistan denez). Bere bizitzaren hastapenean izandako askatasun giroa bortizki eten zuen Gerra Zibilak eta Francorek diktadurak, eta askatasun horren aldeko borrokalari bilakatu zuen betirako.

Gasteizko EHUn egindako hitzaldi batean izan genuen estreina Capmanyren berri, iazko urrian, Sherry Simon irakasleak adibide gisa aipatu baitzuen, Katalunian itzulpenak identitatea berresteko baliatu zirela azaltzean (hitzaldiaren kronika hemen). Izan ere, langile fin eta emankorra izan zen Capmany eta berak eraman zituen katalanera hainbat idazle europar (batik bat italiarrak eta frantziarrak). Bakar batzuk aipatzearren: Jean-Paul Sartre, Marguerite Duras, Marcel Proust eta Italo Calvino. Existentzialismo eta feminismoarekin lotura estua izan zuen eta esan daiteke hein handi batean hari esker sartu zirela pentsamolde horiek kataluniar letretara. 

Idazketan ere sutsu jardun zuen, haurrentzako ipuinak, eleberriak, narrazioak, saioak eta antzerkia, denetik jorratu zuen, baita komikigintza ere. Bere obra osoen bildumak zazpi liburukote ditu, nire unibertsitateko liburutegian apal bat hartzen dute. Bizitzan argitaratutakoak zenbatzen hasi naizenean ia jausi naiz aulkitik. Filosofian lizentziatu ondoren, 40ko hamarkada inguruan ekin zion bete-betean idazteari, eta azkar antzean lortu zituen sariak eta idazle sonatuen babesa (aurten mendea egingo lukeen Salvador Espriurena adb.), nahiz eta zenbait kasutan argitalpenak hainbat urtez atzeratu ziren, zentsura-aparatuarekin arazoak zirela medio. 

Bere eleberriak eta antzerki-lanak diren arren ospetsuenak, hona ekarri duguna narraziogintzaren esparrukoa da,  zehatzagoak izateko, genero epistolarioko zerbait. 1971n gutun-liburu bat kaleratu zuen Capmanyk, Cartes impertinents de dona a dona (Moll). Gutun lotsagabe horietako bat aukeratu dugu, batetik neurriagatik (betiko moduan), bestetik autorearen kezka nagusietako bat islatzen duelako (emakumeen rola gizartean) eta amaitzeko idazleak berak gustuko zuelako. Ziur dakigu hala zela Edicions La Campana argitaletxearen sail berezi bati esker. Hain zuzen ere, 100 pàgines triades per mi izeneko bilduma osatzen dute 100 orrialdeko liburukiek, zeinetariko bakoitzak autore katalan ezagun bat duten ardatz. Editoreek hainbat autoreri eskatu zieten aukera zitzatela beraien obra osoko 100 orrialde: brillanteenak, maiteenak, landuenak, edo dena delakoenak. Susmatuko duzuenez, Capmanyk honako gutun hauxe bera hautatu zuen, besteak beste. 

Zaila da, oso, paragrafo gutxi batzuetan adieraztea Capmany bezalako idazle handi baten lanaren erraldoia. Hortaz, gehiago jakiteko zenbait esteka gomendatzen dizkizuegu: Capmanyri buruzko webgunea, katalanezko idazleen elkarteak egina; Capmanyri buruzko sarrera Lletra atarian.

Besterik gabe…

Gutun lotsagabea, hiltzaile batek emakume zintzo bati

Agian ez duzu gutun hau irakurriko hasieratik ohartarazten badizut norbait erail dudala. Agian zure buruari galdetuko diozu ea zergatik atrebitzen den ni bezalako hiltzaile bat zuri hain modu zuzenean hitz egiten, giro berekoak bagina bezala, familia berekoak, egitura moral berekoak. Ulertzen dut zure harridura, baina ahalegintxo bat egin eta irakurtzen jarraitzen baduzu, konturatuko zara zure eta nire artean ezberdintasun bakarra dagoela, alegia, zuk ez duzula inor erail. Eta gutun honen asmoa da zu konbentzitzea, zeu ere hiltzaile bilaka zaitezen.

Hasteko, nor erail dudan azalduko dizut; ondoren, nire krimenaren arrazoiak argituko dizkizut; gero frogatuko dut hilketa aurrera eramatea beste aukerarik ez nuela izan, eta epilogoan ondorioztatuko dut zuk zeuk ere nik egindako berbera egin behar duzula.

Etxeko aingerua akabatu dut. Eta sinetsidazu, ez da zeregin erraza izan; agian horrexegatik sentitzen naiz hain harro. Lehenik eta behin, ez da batere erraza aingeru bat akabatzea: ez da sekula geldi egoten, hegan egiten du eta desagertu egiten da, gutxien espero duzunean berriro agertzeko, eta gozo-gozoa da eta liluratu egiten zaitu bere naftalina-usaindun hego zuri horiekin. Lehenengo zailtasuna da aingerua ikustea, aingerua ikustea oso-osorik zure parean eta hari aurre egitea. Izan ere, bere abilezia nagusietako bat da justu zure atzean kokatzea, apurtxo bat eskuinalderantz, bere burutxo arrosa zure sorbaldarantz lerratzea eta ohiko duen kalaka xuxurlatzea:

–Ez zaitez horrelakoa izan, emakumea: egin irribarre!

 Eta zuk segituan irribarre egiten duzu, eta harridurari aurre egiteko gai zarenean –une horretan ez baitzenuen irribarre egiteko inolako gogorik, are, madarikazioka hasteko gogoz zeunden–, eta aingeruari atzera erantzuteko jiratzen zarenean, bera joana da dagoeneko. Nahiko lan izan dut hura buruz buru harrapatzeko, jakingo bazenu! Nire bizitzako hainbat urtez, aingeruak jardun du ni bere existentziaren jakitun izan gabe. Aingerua eta biok izaki bakarra ginen. Elkarrekin hazi ginen, elkarrekin joan ginen eskolara, elkarrekin egon ginen errege magoen zain, elkarrekin aritu ginen haurtzaroko jolasetan, elkarrekin jarri genuen lehenbizikoz soineko garesti bat eta elkarrekin ipini genituen mediak estreinakoz. Nire ezkontzaren egunean aingerua hain zegoen nirekin uztartua ezen niri ez zitzaidan ikusi ere egiten. Jendeak begiratzen zidan, ezkontza-soinekoarekin estalita nengoela, eta esaten zuten: “aingeru bat dirudi”. Eta berak, nire senarrak, esan zidan: “nire aingerua zara, etxeko aingerua”.

Pixkanaka-pixkanaka deskubritzen joan nintzen ni ez nintzela ni. Ni nintzen ni eta bera. Bi ginen eta sarritan ez gentozen bat. Liburu bat irakurtzekotan nengoela alboan jartzen zitzaidan, lausengari, eta esaten zidan:

–Hemendik ordu erdira dator zure senarra, eta hainbeste gustatzen zaio etxeratzen denean bermuta prest izatea! 

Eta orduan ni altxatu egiten nintzen, liburua bazter uzten nuen unerik interesgarrienean eta bermuta prestatzeari lotzen nintzaion, ordu erdiz.

Nire senarrak itsaso ondoan etxe bat erosteko kontratua sinatu zuen hartan, niri ezertxo ere esan gabe, arrazoi onekin eztabaidatzeko prest nengoen, erosketa hark ez zuela ezertarako balio argudiatzeko gertu nengoen, eta orduan aingeruak albotik oratu eta xuxurlatu zidan:

–Ez zaitez horrelakoa izan. Ez al duzu ikusten zer-nolako ilusioa egiten dion? Izan zaitez ulerkorra, emakume. Ieupa, egin irribarre.

Eta nik nire arrazoiak irentsi eta irribarre egin nuen.

Hamaika aldiz idazten hasitako liburu hari behingoz berrekitea erabaki nuen hartan, aingeruak besoak pausatu zituen nire aulkian eta paragrafo berri bat hasten nuen bakoitzean nire lana eten eta esaten zidan:

–Hortaz, zure ustez senarrak eta umeek ez dute hondamendirik sortuko sukaldean?

Nire senarrak sinestarazi nahi izaten zidanean niretzat hobe zela etxean gelditzea haurrekin, amaginarrebarekin eta koinatarekin, eta ezin konta ahala argudio bururatzen zitzaizkidanean erakusteko nik berak bezainbeste interes nituela, etxeko aingeruak erantzuna diktatzen zidan hitzez hitz, eta bat-batean hauxe esaten ari nintzen:

 –Ez zaitez kezkatu, edonola ere nagituegi nengoen kalera ateratzeko…

Sarritan, gero eta sarriago, nire etxeko aingeruaren errieta leunak aditzen nituen, gogorarazten zidan ez nintzela deskuidu batengatik haserretu behar, ez nituela egia ezatseginak esan behar, ez nuela nire asperduraz hitz egin behar, ez zela batere polita esplikatzea bizitza umetxoen alboan emateak pertsona mentalki ahula bilakatzen zaituela apurka-apurka.

–A zer-nolako hitzak botatzen dituzun! –esaten zuen ia oihuka nire aingeruak–. Umeak, gauzak miragarriagorik! Hain dira xarmangarriak!

Eta nik esaten nuen:

 –Umeak, gauzak miragarriagorik! Hain dira xarmangarriak!

Behin batean, ispilura begiratu eta konturatu nintzen, zeharo izututa, ni jada ez nintzela existitzen. Nire aurpegi deliberatu eta latzaren ordez, ezkondu aurreko argazkietan oraindik ikus zitekeen aurpegiaren ordez, ispiluak aurpegi bigun bat itzultzen zidan, erdi mindua erdi estasian zegoena.

Orduan konprenitu nuen huraxe nire heriotza zela, nire behin betiko desagerpena. Azken indarrak atera eta nire senarrarengana jo nuen. Nire proiektuak azaldu nizkion, esan nion behin betiko apurtzen nuela nire disponibilitatea dei genezakeen horrekin, eta une hartatik aurrera bizitza antolatuko nuela liburu hura idazteko, beste liburu haiek irakurtzeko, azken batean etxetik kanpoko bizitzan esku hartzeko.

Nire senarrak ez zuen inongo trabarik jarri. Aitzitik, adierazi zidan bazela ordua denbora aprobetxatzen has nendin, inori onik egiten ez zioten tentelkeria txikietan galdu beharrean.

Hain nengoen ohituta nire irribarre aingerutiarrera ezen ez zitzaidan otu erantzutea tentelkeria txiki haiek berak emandako enkarguak izan ohi zirela askotan: presazko irakurketak, eskuizkribuak makinaz idaztea, telefono-deiak, pilatutako eskutitzak, konpromisozko bisitak. Irribarre egin nuen, hortaz, beste behin ere, eta esan nion:

–Hain zara ulerkorra! Ez dakit zergatik bizi dudan hain bizitza alferrikakoa.

Eta une hartan etxeko aingeruak pozarren begiratu zidan, egongelaren bestaldetik, ispiluaren hondotik.

Ez nion irribarre egiteari utzi, ezta ahots leunez hitz egiteari ere, ez bainuen nahi deabruzko aingeru hark ihes egin zekidan. Konturatua nintzen desagertuko zela baldin eta irribarre egiteari uzten banion. Egun haietan inoiz baino adeitsuago aritu nintzen. Neure burua entzuten nuen horrelakoak esaten: “bai maitea… bai maitea”, eleberri ingelesetako itzulpenetan bezala. Irribarre hori ezpainetan nuela aingeruaren atzetik ibili nintzen etxeko txoko guztietatik. Eta arratsalde batean, nire bizitzako arratsalde aspergarrienetako batean, nire senarra lo-kuluxka bat egiten ari zen bitartean besaulkian tinko eserita, aingerua ikusi nuen paretara iltzatuta, telebistaren eta arropa garbia dagoen saskiaren artean. Jauzi elastiko bat egin eta justu lepotik heldu nion. Gogor oratu nion, nire arima osoarekin, eta nire begi larrituekin ikusi nuen aingerua nola desagertzen zen. Zenbait luma barreiatu ziren ingurutik, eta besterik ez. Nire senarrak hauxe esan zidan esnatu zenean:

–Esaten nizun ba nik kuxin hauek josi beharra zegoela.

–Horixe baietz –erantzun nion–. Etxeko gizonek izena eman beharko zenukete kuxinak josteko ikastaro batean, maitea.

“Maitea” hori tik urduri baten moduan gelditu zitzaidan itsatsita, gaur egun ia guztiz desagertu bada ere.

Aitortu behar dut hasiera batean pixka bat babesgabe sentitu nintzela. Nire ohiko irribarrerik gabe eta nire ohiko erantzun atseginik gabe, une bakoitzean erabaki beharko nuen zer esan, une bakoitzean erabaki beharko nuen zer iritzi izan.

–Ikaragarri aldatu zara! –esaten didate ahaide eta lagunek.

Senarrak egindako lehen eskakizunaren aurrean aise jakin nuen nola erantzun:

–Presazko lan bat dut, ene laztana. Amaitzen dudanean joango naiz zuregana.

 Eta haurrak eskolatik iristen direnean esaten diet:

–Norbaitek telefonoz deitzen badu galdetu ea nor den eta bere izena ez bada zerrendan agertzen esaiozue ez nagoela etxean. Eta orain itxi atea, amatxoren azukre koxkorrok. 

Oraindik ere atsegintasun-garai zaharretako esaldi batzuk gelditzen zaizkit, baina dagoeneko ez naiz goxoa eta ulerkorra, eta gutxinaka-gutxinaka nire aurpegia berreskuratu dut. Zenbat buru hainbat aburu, eta noski, zenbaitek diote jasanezina bilakatu naizela. Baina babesten naute, nik neuk lehen babesten nituen moduan. 

Balia ezazu nire istorio hau, emakume zintzo, sinetsidazu: mundu honetan merezi duen zerbait egin nahi baduzu, eta pertsona baten zirriborroa baino zerbait gehiago izan nahi baduzu, akabatu ezazu etxeko aingerua, horrela baino ez baitzara bizitzen hasiko.