Nicole Brossard idazlea mintzo

(Irudia: Ivanoh Demers, LaPresse)

Azken uneko kontuak direla medio, urtarrilean ezin izan dugu itzultzailerik elkarrizketatu, eta horren ordainetan dakarkizuegu beste hizketaldi bat: duela bospasei urte Nicole Brossard (Montreal, 1943) autore quebectarra berbetan jarri zuen Jonathan Ball irakasle/idazle/zinemagileak, itzulpengintza eta pentsamendu posibleen paisaia ardatz. Harreman estua du Brossardek itzulpengintzarekin, bere lanetako asko eta asko itzuli dituzte frantsesetik ingelesera. Besteak beste, Barbara Godard eta Suzanne de Lotbinière Harwood itzultzaileak aritu dira lan horretan, eta biak ala biak dira izen sonatuak itzulpegintzaren teorian; izan ere, Kanadako  korronte eta itzulpen-teoria feministak sustatu zituzten. Brossardek berak idazle feminista lesbiana gisa aurkezten du bere burua.

Poesia eta eleberria erruz landu ditu eta hauxe ez da horiek guztiak zerrendatzen hasteko momentua/tokia, hala ere, ezin dugu aipatu gabe utzi idazlearen eleberri famatuenetako bat: Le désert mauve (Hexagone, 1987). Hiru zati “kuriosotan” banatuta dago obra: batetik, lehen zatia jatorrizko testu gisa aurkezten da; bigarrena, aldiz, itzultzailearen oharrak dira; eta hirugarrenean itzulpena topa dezakegu. Liburua, baina, osoki dago frantsesez idatzia.

Aiora Jaka irakasle eta itzultzailearen bitartez izan dugu Brossarden berri, bihoazkio hemendik gure eskerrik beroenak.

Pentsamendu posibleen paisaia

Nicole Brossardi elkarrizketa

Jonathan Ball

Hainbat itzultzailerekin lan egin duzu, eta sarritan itzultzaile berak itzuli du zure lan bat baino gehiago. Zuk zeuk hautatzen dituzu itzultzaileak ala beraiek hautatzen zaituzte zu?

Tira, agian hasieran beraiek hautatzen ninduten ni. Barbara Godardek oso goiz izan zuen nire lanaren berri eta hori aukera handia izan zen niretzat. Badirudi beti izan naizela gai ezagutzeko nire obrarekin konexio ona izango zuten itzultzaileak. Horrexegatik, gehienekin gutxienez 3 liburutan jardun dut. Itzultzaile bakoitzak hurbilketa-modu jakin bat behar izan du itzultzen ari zen libururako. Suzanne de Lotbinière-Harwoodek bai ingelesetik frantsesera bai frantsesetik ingelesera itzultzen du, eta nolabait badu ukitu frantses bat, erritmo frantsesa nabaritzen dut nire lana itzultzeko duen moduan. Beraz, niretzako askoz errazagoa da bere itzulpenak irakurtzea. Patricia Claxton ere datorkit burura, nire nobela eroena itzuli baitzuen: French Kiss. Barbara Godardek bikain itzuli ditu, besteak beste, These Our Mothers, Lovhers eta Picture Theory, liburu zailak denak. Robertek [Majzels] eta Erínek [Moure] nire poesia-liburuetako hiru itzuli dituzte, eta egurra ukitzen dut hor jarrai dezaten beti, nire poesia itzultzeko prest. Hortaz, testuaren araberakoa da, eta baita itzultzailearen disponibilitatearen araberakoa ere. Interesgarria da konturatzea, hein batean, idazleak itzultzaileen bizitza pribatuaren mende daudela, haien bizitzetan gertatzen denaren mende. Gogoan dut eleberri baten kasuan bost urte behar izan genituela itzulpena lortzeko, zerbait garrantzitsua gertatu baitzen itzultzailearen bizitzan eta garaian ezinezkoa zitzaiolako itzulpen-lanari buru-belarri ekitea. Beraz, hein batean, baliteke itzultzailearen bizitzaren, bere bizitza errealaren mende egotea liburu batek beste hizkuntza batean izango duen bizitza. Idazle pribilejiatua naiz, aipatu berri ditudan itzultzaileekin lan egiteko aukera izan dudalako.

Esan duzu Suzanneren itzulpenak gogoko dituzula naturalagoak suertatzen zaizkizulako ingelesez ozen irakurtzen dituzunean. Arraroa al da zeure idazketa beste hizkuntza batean irakurtzea, hitzak ez dituzunean zuk zeuk hortxe orrialdean ipini?

Zaila da eta batzuetan arraroa egiten zait. Egia esan, gauzak egiteko bestelako modu bat da; arnasa hartzeko eta esanahia antolatzeko eta banatzeko bestelako modu bat, batetik espazio bisualean (isilik irakurtzen duzunean), eta bestetik ahotsean (ahoz gora irakurtzen duzunean). Edonola ere, hori esan dezaket pila bat aldiz irakurri ditudalako Mauve Desert eleberriko pasarteak, hainbeste aldiz ezen batzuetan jatorrizko testua dela iruditzen baitzait. Ingelesez irakurtzeak ez du zerikusirik ingelesez hitz egitearekin; izan ere, hitz egiten dudanean neuk aukeratzen ditut hitzak eta neuk sortzen dut neure erritmoa, baina ingelesezko hitzak ordena jakin batean ahoskatu behar ditudanean zaila egiten zait, baldin eta aurrez prestatu ez badut.

Robertek eta Erínek zure hainbat liburu itzuli dituzte; beraien itzulpenen eta zure poesiara hurbiltzen diren moduaren zer elementu dituzu gustuko?

Tira, adibidez, Notebook of Roses and Civilization jaso nuenean, neure testua berrirakurtzen ari banintz bezala sentitu nintzen eta neure buruari esan nion “uste dut hauxe liburu on bat dela, hauxe bera da gustatzen zaidan idazketa-mota”, seguru asko irudi bat errekonozitu nuelako bertan, nire idazketan jokoan dagoenaren oihartzun bat. Halaber, Erín eta Robertekin lan egitea gustatzen zait hitzen aukerez hitz egiten dugulako; hitz egiten dugu ingelesarekin dugun harremanaz, eta frantsesarekin dugunaz, eta baita beste hizkuntza batzuekin dugunaz ere, eta hitz egiten dugu orokorrean hitzekin dugun harremanaz eta esaldi batek edo soinu batek eskaintzen dituen aukerez. Liburuaren etorkizuneko bizitzaz ere mintzatzen gara. Hortaz, plazeraren eta estimulazioaren arteko nahasketa bat da, ordainetan nire idazketara ekarriko dudan nahasketa bat, eta ziurrenik beraiek ere beraien idazketara eramango dutena. Zentzu batean, oso espezifikoa da, eta agian poetek hizkuntzarekin duten harremanaren berezko osagaia da espezifikotasun hori. Beraien lan propioan ere, Erín eta Robert oso engaiatuta daude desplazamendu-, errekonozimendu- eta transformazio-prozesuetan, eta hizkuntza batetik bestera, edo esanahi batetik bestera igarotze[1] hutsa baino harago doaz prozesu horiek. Beraien lanek nolabaiteko lotura dute transorkuntzarekin eta transformazioarekin.

Nire Fluid Arguments liburuko zenbait testu itzuli zituen itzultzailearekin, Anne-Marie Wheelerekin, jardun nuen duela gutxi. Si Sismal-i buruz aritu nintzaion; Si Sismal da Fred Wahk nire poema batetik abiatuta aspaldi egin zuen transorkuntza bat, eta atzo[2] irakurri nuena. Itzultzaileak galdetu zidan: “ezberdintasunik ikusten al duzu itzulpenen, itzulsorkuntzen eta transformazioen artean, ala hitzak baino ez dira?” Eta pentsatu nuen bazegoela ezberdintasunik. Itzulpenen kasuan, iruditzen zait badela, nolabait, erantzukizun oso zehatz bat, hain zuzen ere, beste hizkuntzarako igarotzea benetan gertatzen dela ziurtatzeko erantzukizuna. Itzulsorkuntzan, aldiz, itzultzailearen sormen ludikoa badago, eta onartu egiten da ekintzaren osagai gisa. Arriskuak, lausotzeak eta irribarreak onartzen dira. Eta, transformazioarekin, esango nuke testuaren esanahi tangiblearekiko erantzukizun laxoagoa orekatu egiten dela testuarekiko konplizitatearen bitartez eta testuaren egitura irekia dela aitortzearen bitartez.

Orduan, zer motatakoa da itzulsorkuntzan oraindik egon badagoen erantzukina, erdibideko, mugaldeko esparru horretan dagoen erantzukizuna?

Esango nuke erantzukizuna ere igarotze horrekin dagoela lotuta, baina ez da besterik gabe igarotze horri jarraikitzea. Egiatan, posizio berri bat topatzea da, transmisio-modu berri bat topatzea. Izan ere, hizkuntzarekin jolastea zenbat maite duzun gorabehera, ezin gara esanahiaz libratu. Eta ez dugu esanahiaz libratu nahi; politikariek dagoeneko bidali dute pikutara esanahiarena, guk ez dugu horixe egin nahi.

Zenbateraino sartzen zara itzulpen-prozesuan? Erín eta Robert liburu batekin lanean ari direnean, zenbateraino sartzen zara prozesu horretan? Poema batekiko hurbilketa modu jakin batekoa izan dadin tematzen zara, edo zuzenketa berezirik egiten duzu?

Hurbilketa jakinik ez. Normalean elkarrekin lan egiten dute, hainbat aukera eta norabide probatuz, ondoren lehen bertsio bat dutenean elkartu egiten gara, eta saiatzen naiz beraien galderak erantzuten. Horri buruz pentsatzen dute, aldaketak egin eta zirriborro bat bidaltzen didate. Ondoren, nik egiten ditut galderak, beraiek erantzunak edo konponbideak aurkitzen dituzte, eta beharrezkoa baldin bada, konponbide bat “negoziatzen” dugu. Adibidez, liburuko azken poeman, “Soft Link 3” poeman, Erínek kliskada bat egin nahi zuen, nola esaten zaio horri. 

Keinu bat.

Hori da, keinu bat.

Gustuko ditu keinuak. Keinu batekin sinatu zidan liburua niri.

Bai! Hortaz, keinu bat egin nahi zion galizierari[3]. Eta ondoren errumanierari, keinu bat “stradă” hitzaren bitartez –nire testuan “strauß” da, alemanez–. Azaldu zidan itzultzaileentzat tradizio bat dela keinuak egitea. Nola esango nion ba ezetz…

Beraz, keinu horiek baimendu zenituen.

Bai! Interesgarriak iruditzen zaizkit, nolabait. Tira, “strauß”en falta somatzen dut, pixka bat, alemana esanguratsua baita nire bizitzan, baina poz- eta elkarbizitza-gogoarekin egindako gauza txikien adibideak dira horiexek. 

Sarritan itzuli al duzu zeure lana?

Ez, testu bat itzuli dut, “Polynesia in the Eyes” izenekoa. Hamabost-hogei orrialdeko hitzaldi bat idatzi nuen zuzenean ingelesez, eta, halaber, ingelesez idatzi ditut testu gutxi batzuk, hiruzpalau, gehienak prosan. Poesian, tira, Notebook of Roses and Civilization liburuaren frantsesezko bertsioan ere badira ingelesez idatzitako lerro batzuk. Garai hartan New Yorken bizi nintzen, eta batzuetan, poetikoak iruditzen zitzaizkidan esaldi edo esamoldeak ingelesez taxututa irteten zitzaizkidan.

Zenbait esaldi eta hitz frantsesez agertzen dira. Neure buruari galdetzen diot ea zure ingelesa frantsesera itzuli ote zuten.

Bai, baina ez sistematikoki. Beste zenbait liburutan ere badira esaldi batzuk zuzenean ingelesez idatzi nituenak. Eta bada, halaber, beste gauza arraro hori, alegia, testu bat eskatzen didatenean eta badakidanean ingelesezko aldizkari batean argitaratuko dela, ba zalantza egin ohi dut ingelesaren eta frantsesaren artean. Frantsesez idatziko dut gero itzul dezaten, ala zuzenean idatziko du ingelesez? Zoratu egiten naiz horrelako erabaki bat hartu behar dudanean. Eta, beraz, egun batean frantsesez idazten hasi nintzen, baina berehala ekin nion lauzpabost lerro horiek ingelesera itzultzeari, eta ingelesez zeudenean ikus nezakeen ea akatsik egin ote nuen frantsesez. Orduan frantsesezko testuko hitzak xehatzen hasi nintzen, ingelesezko bertsioa erabiliz frantsesezkoa zuzentzeko. Azkenean ez zen itzulpen bat, baina esango nuke performatzeko orduan transformazio bat izan zela. Performatzea diot ingelesaren eta frantsesaren arteko tentsioa diseinatzea moduko zerbait izan baitzen. Autorea neu nintzenez, nahi nuena egin nezakeen; berdina gertatzen da zeure poema bat irakurtzen duzunean ahots gora, zuzenean editatzeko pribilejioa duzu.

Zergatik ez duzu gehiago itzuli? Zergatik ez dituzu zeure liburuak zuk zeuk itzultzen, hori egiteko gai izanda?

L´horizon du fragment liburuan, non nire idazketari eta itzulpenarekin dudan harremanari buruz mintzatzen naizen, zera esplikatzen dut, norbaitek galdera hori egiten didan aldiro beti hauxe erantzuten dudala: “Tira, nik denbora eman nahi dut beste liburu batzuk idazten, eta ez dagoeneko egindakoak berridazten”. Ez dakit hori erantzun on bat den, neure liburu bat berridazten egingo nukeen lana sormenezkoa izango bailitzateke zalantzarik gabe, eta mordoa ikasiko bainuke. Beti ikasten duzu mordoa, eta azkar, zeure burua itzultzen saiatzen zarenean. Zeure ama hizkuntzan diharduzunean zure jarrera zelakoa den antzematen duzu. Hortaz, baliteke aitzakia ona ez izatea esatea  neure liburuak itzultzeko denborarik ez dudala. Ziurrenik, bizipen liluragarri eta artegagarri bat atzeratzeko erabiltzen dut.

Bestalde, iruditzen zait zeure burua itzultzen baduzu zeure buruan eta zeure hizkuntza-ohituretan irauten duzula, hizkuntza edozein izanik ere. Iruditzen zait, nolabait, hobeto dela nire denbora baliatzea beste eleberri bat edo beste poema-liburu bat sortzeko. Ikusten duzunez, kontu horri dagokionez nahiko anbibalente sentitzen naiz oraindik ere. 

Itzulpenaren gaia behin eta berriro azaltzen da zure idazketan, ez da soilik zure idazketari egiten dioten zerbait. Noiz hasi zinen itzulpenaren kontua serio hartzen?

Uste dut 1980ko hamarkada inguruan hasi zela. Gogoan dut kuriositate biziz begiratu nuela nire liburuaren ale bat, nire itzultzaileak erabilitako bat: hainbat kolorerekin azpimarratutako pasarteak, oharrak marjinetan, galdera-ikurrak eta abar. Halaber, igarotzeek nire interesa piztu izan dute beti, alegia, gauza bat nola transformatzen den beste gauza bat; horretan interesa izan dut beti. Fikzioa nola transformatzen den errealitate, eta errealitatea nola transformatzen den fikzio. Beraz, itzulpena matematika-mota nagusi horietako bat da, hizkuntza baten errealitate linguistikotik beste hizkuntza batenera igarotzen garenean galtzen eta irabazten duguna jorratzen du. Itzulpenak liluratzen nau, halaber, badagoelako misterio hori: zer esan dezakedan ingelesez, eta zer ezin dezakedan ingelesez esan, edo zer ezin dezakedan nire hizkuntzan esan, zer ezingo dudan sekula pentsatu ez daukadalako beharrezko hizkuntza, ez dagoelako pentsamendu posibleen paisaian… Esango nuke, horrexek piztu zuela nire itzulpengintzarekiko interesa. Nor izango nintzen italiera, japoniera… hitz egingo banu? Nor izango nintzateke? Nor bilakatuko nintzateke txinera edo arabiera ikasiko banitu? Oraindik ere liluratzen nau.