Itsasoa da bide bakarra

(Irudia: Katsushika Hokusai)

Izenburu ezin iradokitzaileagoa jarri zion Eider Rodriguezek larunbatean Pausuko Xaia ostatuan emandako eskolari. 35 lagun inguru bildu ginen, eta iritsi bezain pronto bete zuen Rodriguezek liburuz egur trinkozko mahai oso bat. Joseba Sarrionandiaren 1981-2001 bitarteko lanen irakurketa proposamen bat eskaini zuen oreretarrak, berriki defendatutako tesian oinarrituta. Azaldu zuenez, Sarrionandiaren obran itsas irudien erreferentzia piloa dago, poesian, prosan nahiz saiakeretan, baita egindako itzulpenetan ere. Oso deigarria egin zitzaion itsasoarekin duen tema, baina zaila zen zehaztea noraino zen bere inpresioa eta noraino interpretagarria itsasoaren irudi hori, noraino zen paranoia eta zer puntutaraino pertinentea. Sinboloari buruzko Umberto Ecoren hitzak gogoan, eta ohartuta itsasoaren irudiak askotan agertzen zirela baina irakurketa «molestatu gabe», Lagun izoztua (Elkar, 2001) nobela ikertzen hasi zen Rodriguez, gerora corpusa zabaldu bazuen ere.

Horrela, bada, 1981 eta 2001 artean kaleratutako prosazko, poesiazko eta saiakerazko lanak hartu eta itsas irudiak bilatu zituen, eta gero itsas irudi horien bilakaera aztertu zuen. Literatura Eskolara, ordea, prosazko eta poesiazko lanak baino ez zituen ekarri, bestela gehiegi luzatuko zelakoan. Sarrionandiaren lanetan itsasoa ez da atrezzo hutsa, ez da atzeko plano hutsa, eta horregatik ekin zion Rodriguezek hori interpretatzeari; Sarrionandiak esplizituki esaten ez duena azalera ekartzea zuen asmo. Hori argiago erakusteko, zenbait testu ekarri zituen oreretarrak, azalpenekin txandakatu zituenak. Hnuy illa nyha majah yahoo liburuko (Elkar, 1995) “Untzigintza” poema irakurri genuen lehenik; horri buruz Koldo Izagirrek esan zuen zaila dela poema bat aurkitzen autorearen bizitzari buruz hainbeste esaten duena, nahiz eta benetako datuak ez dituen ematen. Poema horretan ontzi bat egiteko argibideak ematen ditu autoreak, berez, baina Rodriguezek esan bezala, «badakigu literatura ez dela argibideak emateko tresna».

Irakurlearen parte hartze aktiboa bilatzen du Sarrionandiak, eta hori aintzat hartzea ezinbestekoa da, hizlariaren ustez, haren testuak interpretatzeko. Bere obra osoan oso kezkatuta ageri da iurretarra lengoaiaren mugekin, eta literaturaren edo lengoaiaren ezintasuna aipatzeaz gainera, bideak eskaini izan ditu hori gainditzeko. «Norenak diren hitzak, harenak izango dira hitzen esanahiak ere», zioen Sarrionandiak. Hain zuzen, Ni ez naiz hemengoa-ko (Pamiela, 1985) pasarte bat aztertu genuen gero, non sinbolismoaren alegatoa egiten baitu, eta errealismoaren kontra. Horretan hizkuntza tresna higatu modura azaltzen zaigu, Nietzsche aipatuz; lehen aipatutako lengoaiaren ezintasuna gainditzeko tresna litzateke lengoaia metaforikoa, eta Sarrionandiak berak proposatzen du hiztegi bat helburu horretarako. Hitzen aurreko erresistentzia etengabea dago, beraz, haren lanetan, eta autorearen bizitzan ezarritakoaren aurka egiteko nahi hori bere hiztegian ere aurki dezakegu. Alta, erresistentziaz gainera, errealitateaz hausnartzeko gogoa ere badago.

Sarrionandiak betidanik izan du, Rodriguezen esanetan, niari buruz idazteko pudorea. Pott bandatik datorkio hori, niari izkin egiteko deia esplizitua baitzen banda hartan; aberrazioa zen taldekideentzat pornografia egitea. Atxagak ere hala esan izan du, «autodebekua jarri genion niari». Sarrionandiak beti gorde izan du, bada, autodebeku hori, eta kuriosoa da kontuan hartzen badugu bere liburuek beti oihartzun handia dutela, eta autorearen bizitzarekin lotura egiteko saiakera kritika gehienetan ageri ohi dela, enpatiaz nahiz gaitzespenez. Idazketari eta idatziei buruz egin dizkioten elkarrizketetan, ordea, beti aipatzen du lekukotasuna, sekula ez autobiografia. Beraz, niarekiko pudorea beti izan arren, geroz eta hurbilagotik idatzi izan du. Hots, autodebeku horri itzuri egiteko baliatu du Sarrionandiak itsasoaren irudia. Eta hori litzateke Rodriguezen tesi nagusia. Hausnartzeko modu eraginkorra izan da iurretarrarentzat itsasoa, nahiz eta beste modu batzuk ere izan dituen autodebekuari itzuri egiteko, hala nola, paratestuak (elkarrizketak, azalak, aipuak, hitzaurreak…). Horiek ere aztertu ditu Rodriguezek.

Itsasoaren bilakaera, irakurketa kronologiko bat

Kronologikoki hasi zen gero Rodriguez lanak banan-banan aztertzen. Izuen gordelekuetan barrena (Bilboko Aurrezki Kutxa, 1981) izan zen lehena, poema-liburua. Itsas irudi piloa ageri dira bertan, eta ez idatzizkoak bakarrik, ilustrazioak ere baititu. Bi hitzaurre dituela esan daiteke: “Prologoa”, prosan idatzia, eta “Bitakora kaiera”, lehenengo poema. Eta bien artean Gustave Doré marrazkigilearen grabatu bat: ekaitz baten erdian mastari lotutako gizon bat. Lehenengo hitzaurrean bidaia modura aurkezten zaigu liburua, eta bidaiaren eta itsasoaren elementuengatik erromantizismoarekin lotu daiteke. Itsasoa mundu klasikotik erromantizismora nola aldatu den ederki azaltzen duen saiakera baten berri eman zigun Rodriguezek: W. H. Audenen Enchafèd flood (1950). Aldaketa hori Shakespearerengan kokatzen du autoreak hiru ataleko saiakeran. Erromantizismoak hartutako konnotazio berri horiek, bada, Sarrionandiaren idatzietan aurki daitezke hasierako testuetan. Izuen gordelekuetan barrena-ko “Ulises Itacara heltzean” poeman, esaterako, etxea edo lehorra errutinari lotuta azaltzen zaigu, arintasun, fribolitate eta faltsukeriari lotuta. Sakontasuna duenak, bada, harago joan nahiko du, eta itsasoak min eman arren, horretarako halabeharrak bultzatuta itsasoratzen da. Poesia horretatik aurrera, hondartza atseden lekutzat agertuko dela esan zuen Rodriguezek, leku fribolotzat.

Liburu berean “Berrogei izen sonetoa egiteko” poema aurki dezakegu; elkarren artean zerikusirik ez duten berrogei artistaren izen-abizenak bata bestearen atzetik ditu, oso eklektikoa da. Izen-abizenak besterik ageri ez arren, Sarrionandiaren poetikara hurbiltzeko gako aunitz ematen dizkigu, Rodriguezen ustez, besteak beste, izen horietako batzuek ez baitute ibilbide literario osoan abandonatuko, Joseph Conradek kasurako. Poema horretan, Sarrionandiak euskararen/euskal poesiaren munduratze bat, unibertsaltasun bat aldarrikatzen du. Halaber, errealismoaren ukazioa ere badago, ageri diren autoreen artean ez baitugu errealista hertsirik aurkituko. Oso nobelagile gutxi daude, poetak baitira gehienak, eta hori sinbolismorako joerarekin dago lotuta, poesian maizago erabiltzen baitira sinboloak.

Narrazioak (Elkar, 1983) aztertu genuen gero. Kartzelan zegoen orduan idazlea, baina espetxeari buruz ez du hitz erdirik esaten liburuan. Atxagak horretarako beharra ikusten du nolabait, eta liburuari egindako hitzaurrean aipatu egiten du irudi bidez berriz ere. Beraz, liburuan errealitate urrun batean kokatutako espazio eta denbora nabari da; Edorta Jimenezek dioenez, ezlekuak eta ezdenborak ageri dira. Itsasoa beren beregi hiru narraziotan azaltzen zaigu, baina beste batzuetan ere aurkitu ditu Rodriguezek itsas irudiak. Itsasoa bizitzeko manera bat bezala agertzen da, behin itsasoratzean ez omen dago atzera bueltarik. Txalupa, naufragio batetik bestera, geroz eta txikiagoa eta eskasagoa da, eta hori dagoeneko liburu honetan dago; itsasoak, ordea, ez du indarrik edo harrotasunik galdu. Emakumeak senar, seme edo aiten zain ikusten ditugu liburu honetan, lehorrean beti; horretan ere bilakaera bat gertatu da, Lagun izoztua-n ikusiko dugunez. Itsasoratzen diren gizonen ezaugarriak dira: ez koldarrak eta sentimenduak azaleratu ez zaleak. Marinel zaharra berriz agertzen zaigu liburu honetan; Rodriguezen ustez, autorearen abisu bat da hori: «sinbolikoki interpretatu behar dira nire lanak». Horrela, bada, itsasoaren karga sinbolikoa eraldatuz joanen da.

Atabala eta euria (Elkar, 1986) narrazio liburuan lau dira itsasoari dagozkionak, nahiz eta bi bakarrik aipatu zituen saioan. “Hondartzan zure pausoak” kontakizunean sirena bat da protagonista. Sirenak inoiz ez dira ontziratuko, eta hedonismoa da nagusi hondartzan, egonean azaltzen dira, jostetan, bitartean marinelak hiltzen egon arren. Marinel bat agertzen da, sirenarekin maitemindu eta seme bat izaten dute. Mutikoa itsasoan hilko da. Amatasuna eta umeak hondartzari lotuta, berriz ere; itsasoa hemen ere gizontasun-misterio-gerrak libratzeko espazioa da. Halaber, mistikotasunari lotua ere agertuko da, egia itsasoan baitago. Beste narrazioa liburuari izena ematen diona da; Rodriguezek Günter Grassen Latorrizko danborra-rekin egiten du paralelismoa. “Atabala eta euria”-n mutiko bat da protagonista, urak eramanen duena. Euria ari du, geroz eta basago, uholdeak daude eta umeak nahi duen bakarra da danborra jotzea. Mutikoak uzten dio urari eramaten, eta une horretan, urak, itsasoak daramanean, mutikoak uzten dio ume izateari. Baina orduan beranduegi da atzera egiteko.

Marinel zaharra (Elkar, 1987) poema liburuan ere ez du Sarrionandiak bere buruari buruzko daturik ematen, ezpada bukaeran egiten duen eskaintza, Mikel Albisu adiskideari, alegia. Liburu horretako ahotsa besteetakoa baino askoz akituagoa da. Itsas irudietan ez dago aldaketa handirik aurrekoekin alderatuta, bai, ordea, kuestionatze bat. Hori ikusteko “Itsaso debekatuak” poemara jo genuen:

Itsaso debekatuak

I love to sail

forbidden seas.

(Herman Melville)

Nondik datoz marinelak?

Nora doa untzia? Zergatik?

Nortzu dira marinelak?

Eta zer da untzia?

Sarrionandiaren ibilbidean hasieratik aurki dezakegu Herman Melville autoreari erreferentzia. Poemak agerian uzten du iurretarraren antidogmatismoa; ez du eredu zurrunik nahi, ez borrokaren zentzu hertsirik ere. Hausnarketarako eta eztabaidarako beharra adierazten du.

Itsas irudietan aldaketak ikusi zituen Rodriguezek Ifar aldeko orduak-eko narrazioetan (Elkar, 1990). Izotza ageri zaigu; izotza urtu gabeko elurra da, garai gogor baten adierazle. Duintasunaz mintzo zaigu, horrek lagunduko baitio hartutako erabakiari aurre egiten. Bere txikitasunaren hiperkontzientzia itsas irudiei ere lotuta dago oraingoan. Ihesa askoz presenteago dago liburu honetan (ihes egin eta gero idatzi zuen): protagonistaren bat ageri da ihesean, eta portuan (hots, itsasoaren eta lehorraren arteko erdigunean). Egoera horri lotuta agertuko da izotza/elurra. Lemingak ere badira liburuan; animalia erresistenteak dira, eta Rodriguezek paralelismoa ikusten du etakideekin, oztopoen gainetik aurrera egiten baitute, lerro zuzenean egin ere, eta horrek egiten ditu temati. Borroka den espazio horren aurrean ageri zaizkigu protagonistak, aurrean baino parte hartu gabe, stand-by egoeran. Hemendik aurrerakoetan elurra eta izotza barne-egoera baten adierazle dira. Baita ekibokazioaz mintzo denean ere Etxepare protagonistaren ahotan. Rodriguezen esanetan, «ez gara ekibokazio kristau edo barkamen bakar bati buruz ari, Sarrionandiak “deus gutti batengatik itsasoratu zirenen ekibokazioa” baitu hizpide, alegia, horretaz jabetzeko eta hori onartzeko beharraz ari gara». Itsasoratze hori etengabe kontestualizatuko du Sarrionandiak gerora ere.

Beste bilduma batzuetan bezala, Gartzelako poemak-en (Susa, 1992) ere errebisio lan handia dagoela esan zuen Rodriguezek; hau da, autoreak bere buruari galdetzen dio poemak oraindik ere indarrean dauden, eta, beraz, dialogoaren jarraipentzat har daiteke. Oso tonu tristea eta garratza du liburuak; tortura, atxiloketa biziberritu egiten du, eta kartzela aldia itxaronalditzat irudikatzen. Ihesari buruzko gogoeta latza ere badago: «Jakin nahiko nuke ihes egin genuenok benetan ihes egin genuen». Jon Kortazarrek derrotaren mistika bat antzematen du Sarrionandiaren lehenengo liburutik, eta Rodriguezek esan zuen bera ez dagoela batere ados: «berea ez da heroi edo martiri baten ahotsa». Gauzak aldatzeko eszeptizismoa geroz eta nabariagoa bada ere Sarrionandiaren testuetan, horren aurrean ez da paralizatzen, aldentzen da baina ukatu gabe. Egia absoluturik gabe ere, aurrera egin behar. Izan ere, Egiaren bilaketaren parte dira ekibokazioak, eta horiek onartzea egiaren bilaketa zentzuzko eta posible egiten dute.

Ez genuen denborarik izan Hnuy illa nyha majah yahoo poema liburua lantzeko, baina Rodriguezek aipatu zuen horretan hondartza dagoeneko ez dela plazera espazio huts.

Ez genuen denborarik izan, hain zuzen, Lagun izoztua sakonkiago aipatu nahi zuelako. «Iruditzen zait gaizki ulertua izan dela obra hau, edo ez zaiola eman duen sakontasuna», esan zuen Rodriguezek. Izan ere, ordura artean esandakoaren gailurra da bere ustez erbesteari buruzko idazlan hau; hain zuzen, bidaia etengabeko nobela horretan protagonista ez dago borrokari lotua baina ezta guztiz aparte ere. Hiru zati ditu liburuak, hiru itsaso: Kalaportu, Hego Amerika eta Erdialdeko itsasoa eta Antartika. Lehenengoan frankismo garaia ageri zaigu, baina horretan badago gerra zibila ere. Kantauri itsasertzeko herri asmatu bat da. Mutikoak, horietako bat protagonista, itsasoa joaten dira gizontzera, han erretzen, edaten, ligatzen baitute lehenengoz. Itsasotik datoz abenturak, han ezagutzen dute gerra. Hain zuzen, karga sinboliko handia dago gerrari eta heriotzari lotutakoa. Liburu honetan emakumea ekintzaile da, ez hondartzan zain dagoen norbait, baizik eta itsasoratu egiten dena. Itsaso erromantiko bat deskribatzen du Sarrionandiak, iraganean; eta denboraren ezaugarria garrantzitsua da, itsaso hori iragana baita.

Hego Amerikako eta Erdialdeko itsasoa oso bestelako ageri zaigu, pixa-laku bat dirudi. Ez da inondik inora transgresiorako edo misteriozko toki bat, itsaso epel gatzgabe bat baizik, eta horrek epikotasuna kentzen dio. Itsasoaren lilura, bada, desagertuko da. Orainaldian kontatuta dago zati hau. Antartikaren zatia, berriz, etorkizunean gertatzen da. Horretan itsasoa geroz eta bertikalagoa da icebergak direla eta, eta bizitzeko oso leku zaila da, noski, apenas dago bizidunik. Rodriguezi «zoragarria» iruditzen zaio zati hori, sujerentziaz beterik baitago. Mamu-giroa da nagusi, eskifaia ere jitoan ageri da, ez dago ilusiorik batere, itsaso mortu eta geldo bat proiektatzen baitu.  Borroka zertan bilakatuko den edo bilakatu daitekeen proiekzio bat egiten du Sarrionandiak, hala nola ontziak den erakundeak hartu lezakeen norabidea marrazten. Elkarrizketa batean, Sarrionandiak esan zuen Armando dela nobelako protagonista bakarra, eta izena bera oso adierazgarria izateaz gainera, pertsonaia horrek norberaren kontrako borroka agerikoa ere adierazten du.

Bukatzeko, Rodriguezek esan zuen Sarrionandia ez dela batere esentzialista eta continuum modura ulertu behar dela bere obra eta horietan azaldutako ikuspegia. Rodriguezek esan zuen bere buruari galdetu ziola hasieran itsas irudiak ez ote ziren tresna literario hutsa, eta gero konturatuko zela Sarrionandia, akaso, horrek izan zezakeen balio sinbolikoaz, eta hori elikatu zuela, beraz. Hau da, ez dela, akaso, hasieratik bertatik zuen asmoa, baizik eta eginaren eginaz ohartua eta eraikia. Iritzi trukeetarako tartean, Sarrionandiaren obran bere biografiak duen pisuaz eztabaidatu genuen, eta aipatu genuen autorearen bizimolde bereziak sortutako miresmenak edo gaitzespenak nola baldintzatu duen (kalterako) bere obraren gaineko literatur kritika.

Eskola mamimtsua eskaini zuen Eiderrek; bazkaltzen geratu ginen gero giro ederrean literaturaz, liburuez, autoreez eta bestelako beharrezkoez solasean. Literatura eskolaren hurrengo saioa martxoaren 15ean izanen da, Iruñeko Euskaldunon Biltokian, Txantrean: Inma Errea eta Irati Jimenez, “Literatura eta harrikoa”. Informazio gehiago: http://www.literaturaeskola.org/.