Itzultzaileak mintzo: Maria Colera Intxausti

(Irudia: Maria Rey)

Donostiarra da jaiotzez, baina EH eta Bartzelona artean bizi da azken urteetan. Horrela Ravaleko zeru urdinaren pean elkartu ginen duela pare bat aste Maria Colera Intxaustirekin, huntaz eta hartaz jarduteko. Irakurle gehienei ezaguna egingo zaie izena Colerak iaz euskaratu baitzuen Virginia Woolfen lanik sonatuenetako bat, Gela bat norberarena (consonni, 2013). Edonola ere, interprete gisa barra-barra aritutakoa da eta Bartzelonako Unibertsitatean literatura-eskolak ematen ditu. Erantzun zinez jakingarriak eman zizkigula-eta sarrera gehiago luzatu gabe helduko diogu mamiari. On egin!

Elearazi: Gaur egun ezin saihestuzkoa dirudi-eta, zu ere hamaika gauzatan ari zara, baina agian zure jardun finkoen edo konstanteenetako bat dugu interpretazio-lana. Gurean ohikoa dugu galdetzea: nola iritsi zinen interpretaziora?

Maria Colera Intxausti: Bizitzan gauza gehienetara iritsi naizen moduan, kasualitatez. Ez nuen pentsatu: itzultzailea izango naiz, interpretea izango naiz, irakaslea izango naiz… Ikastaro bat egiten aritu nintzen Xabier Mendiguren Bereziartuk zuen eskola batean, Itzulidatzen, eta nire ikaskide batek, Aitziber Madariagak esan zidan interprete bat behar zuela ez dakit zer hitzalditarako eta ea animatuko nintzen. Orduan jarri nintzen bere etxean Gaur Egun interpretatzen, ondo atera zen, eta hurrengo egunean kabinan nengoen berarekin interpretatzen. Ez naiz gogoratzen zer jardunaldi ziren baina badakit Karmelo Landaren hitzak interpretatu nituela, eta ederki, interpretatzeko hizlari egokia baita. Asko gustatu zitzaidan eta orduan hasi nintzen Aitziberrekin, eta gero Bego Montoriorekin ere bai.  Hasieran euskara-gaztelania bakarrik egiten nuen, gero ingelesa-gaztelania eta orain jada denak batera. Gero egin nuen interpretazioko masterra. Itzulpengintzarekin ere horrela izan zen, IAko ponentziak itzultzen hasi nintzen, eta gerora egin nituen ikasketak.

E: Zer motatako lanak eskaini ohi dizkizute? Itzultzaile eta interpretean patua da denetik apur bat jakin behar izatea, nola prestatzen zara lanerako?

M. C. I.: Denetik. Eta makina-erreminta kenduta, denetik egiten dut. Orain medikuntza ikasten hasi naiz, ez dudalako oso ondo kontrolatzen eta nahi dudalako horrekin lan egin.  Gehienbat landu izan ditudanak, eta horrek zerikusia du nire hizkuntza-konbinazioarekin, kultura eta politika izan dira. Adibidez hizkuntza-politika asko, euskara eta katalana egiten dudanean izaten da edo kultura edo politika, gero ingelesa-gaztelaniarekin edozer gauza.

Interpretazioan nire eremua askoz zabalagoa da itzulpengintzan baino. Prestatzeko egiten dudana da irakurri eta irakurri eta irakurri. Adibidez, azkenengoan, egiaztatzaile-batzordearen prentsaurrekoan lehendabizi egin nuen gauza izan zen begiratzea ea zein ziren hizlariak, eta ondo prestatu nituen horien izenak, badaezpada bat-batean esan behar banituen. Gero bilatu nituen beraien hitzaldiak youtuben, ikusteko nola ahoskatzen zuten. Adibidez, Manikkalingam Sri Lankakoa izanik ez nekien zer motatako ahoskera izango zuen. Bideoei esker jakiten duzu zer esamolde erabiltzen dituzten, edo zer hitz tekniko. Prentsaurreko horrekin ez nuen denbora asko izan, bi egun lehenago abisatu nindutelako, orduan batzordearen webgunean sartu nintzen, testu guztiak irakurri nituen, eta apuntatu nituen hitz teknikoak batetik, eta bestetik teknikoak ez izan arren edo horien esanahia jakin arren trabatzen zaizkidan hitzak/esamoldeak. Horiekin zerrendak egiten ditut. Gehienetan ez ditut erabiltzen baina han izaten ditut. Programa edukitzea ere oso ondo etortzen da.

Gaur egun bideoena oso erabilgarria da; izan ere gai baten inguruan aritzen den jendeak normalean antzeko gauzak esaten ditu beti, eta baldin badakizu nola funtzionatzen duen hizlari horren pentsamendu-hariak, eta zer hitz tipiko erabiltzen dituen, edo txisteak kontatu ohi dituen, eta aipuak erabili ohi dituen… askoz errazagoa da. Eta testuak irakurtzea, euren testuak irakurtzea ere funtsezkoa da.

E: Interprete jardun duzun bi okasio ekarri nahi genituzke hona. Hasteko, duela aste gutxi batzuk Nazioarteko Egiaztatzaile Batzordekoen prentsaurrekoa.

M. C. I.: Egiaztatzaile-batzorderako lehenengo saiatu nintzen testua lortzen baina ezin izan nuen, konfidentzialtasuna zela-medio. Beraz, esku hutsik joan nintzen ETBra. Eskerrak Manikkalingamek hitzaldia lehenengo gaztelaniaz egin zuen, eta ondoren ingelesez. Oso ondo etorri zitzaidan, gaztelaniaz ederki moldatzen bada ere polikiago hitz egiten duelako, eta horrela aukera izan nuelako hitzaldiaren nondik norakoak apuntatzeko, gero ingelesez askoz azkarrago aritu baitzen. Oso gauza delikatuak esan zituen, ez zen politikari baten ohiko sarrera-hitzaldi horietako bat bezala: ongi etorri, eskerrik asko…

Izan ere, alde handia dago interpretazio batzuen eta besteen traszendentzian eta, epaiketa batek, adibidez, askoz transzendentzia handiagoa du hitzaldi batek baino, baina askoz gutxiago ordaintzen zaio epaitegietan lanean ari den interpreteari konferentzietan ari denari baino, eta egin behar dena da epaitegietan lanean ari diren interpreteen lana duin bihurtu. Estatu Batuetan eta Erresuma Batuan, adibidez, oso azterketa zorrotzak egiten dituzte epaitegietan interprete aritzeko. Hitzaldietan, gainera, antzeko background-a izaten dutenez, errazagoa da haien pentsamendu-haria jarraitzea. Baina epaitegian agian tokatzen zaizu ingeles estandarra egiten ez duen jendea, hor slanga sartzen da, dialektoak sartzen dira, kultura ezberdinetako hizlariak (ingelesaren kasuan hizlariak izan daitezke nigeriarrak, sri lankarrak…). Hor askoz ezagutza-maila altuagoa eta zabalagoa izan behar duzu, agian ez teknikoa gauza batzuetan baina beste batzuetan bai. Esan beharra daukat, dena den, kasu gutxi batzuetan izan ezik, ni ez naizela epaitegietan aritzen.

Telebistako interpretaziora itzulita, paradoxiko samarra da kabinan bakar-bakarrik zaude, ez duzu ez hizlaria ez beste inor ikusten, soinu-teknikariak ere lekutan daude, eta hain zuzen ere telebistako interpretazioa da entzule gehien dituzun interpretazio-mota. Hitz egiten zaude eta badakizu jende mordoa ari dela zure ahotsa entzuten.

E: Bigarrenik, BTN13.

M. C. I.: Bertso-lehiaketan aritzea eskaini ziguten eta nik hasieran ingelesera egin behar nuen, baina gero katalaneko kabinan egon nintzen. Prestatzeko egin genuena izan zen bertsoa.com-en bilatu, bertan zeudelako txapelketako bertso guztiak eta horien transkripzioak. Horiek entzun eta transkripzioak irakurri nituen, bertsolariek ere askotan errepikatzen dituztelako hitz berberak. Gauza bitxi bat gertatzen da: kabinan zaudenean askoz gehiago dakizu kabinatik kanpo zaudenean baino, ez dakit den gehiago kontzentratzen zarelako edo lotura neuronalak martxan jartzen zaizkizulako, baina egoera normal batean jakingo ez zenituzkeen gauzak ateratzen zaizkizu, esamoldeak eta abar, eta gauzak ulertzen dituzu askozaz hobeto.

Horrez gain, hitzak komunikatzeko erremintak dira, eta axola duena da mezua, guk ez ditugu hitzak itzultzen, baizik eta ideiak. Egia da bertsolaritzak bere alde literarioa duenez hitzak berak baduela garrantzia, hitz hau aukeratu edo bestea aukeratu aldea dago, literatura-itzulpenean bezala, ez dago sinonimo pururik.

Bertsoak aldi berean itzultzen genituen. Sabadellen egindako saio batean bertso osoa entzuten genuen eta gero bota, baina asko galtzen du eta askoz errazagoa da aldi berean egitea. Hasieran pentsatzen genuen ezetz, baina hasi ginen probak egiten eta konturatu ginen hobeto zela perpausak osatzen joan ahala itzultzen joatea.

E: Etor gaitezen orain Woolfengana, Gela bat norberarena (2013) itzuli baituzu Consonni arte-ekoizpen etxearen eskutik.

M. C. I.: Nik beti esan izan dut ez dudala sekula literatura itzuliko, baina saiakera, pentsamendua asko gustatzen zait. Hau eskaini zidaten eta baiezkoa eman nuen saiakera bat zelako, nahiz literarioa izan, eta gainera proposamena jaso baino zertxobait lehenago irakurria nuen bigarren aldiz. Hala ere, irakurtzean ez nintzen jabetu hain literarioa zenik. Pixka bat modu inkontzientean esan nuen baietz, beraz, baina baldintzak oso onak ziren, argitaletxekoek erraztasun mordoa eman zizkidaten eta zuzentzaile ezin hobea izan nuen: Juan Garzia. Elkarlana izan da, eta lagundu dit pilo bat testuari erritmoa ematen, bertigoari eta blokeoei aurre egiten… Gainera, asko kostatu zait nire umetxoa argitaletxeari ematea, beste irakurraldi bat egin nahi nuen beti, hitzen ordenari begiratu… Hitzen ordenarekin lan handia egin dugu. Niretzat oso garrantzitsua zen, eta argi nuen, eta hori da literatura ez itzultzeko arrazoietako bat, pentsamenduaren haria gordetzea: idazle batek bere jatorrizko hizkuntzan lau silabako adjektibo bat erabiltzen badu, edo esaldia modu horretan idazten badu zerbaitegatik da, bere pentsamenduaren funtzionamendua erakusten ari zaigu. Horregatik, sintaktikoki ere asko landu dugu. Pilo bat buelta eman dizkiogu, asko ikasi dut eta gogorra ere izan da.

Harrera oso ona izan da, oso pozik nago horrekin. Jende guztiak oso iritzi positiboa eman dit. Lagun batek esan zidan itzultzaile batek jaso dezakeen lorerik politena, alegia, ematen zuela Virginia Woolfek euskaraz pentsatzen zuela. Saiatu gara bere pentsamenduaren konplexutasun guztia islatzen, baina ortopedia guztia kentzen. Horrez gain, onena da ikustea zer testu modernoa den, binarismoari buruz hitz egiten du, baldintza materialei buruz, unibertsalari buruz; badio, halaber, baldintza materialak bermatu gabe boto-eskubideak ez duela ezertarako balio.

E: Edizio berezi-berezia da: bi hitzaurre, esku-hartze artistikoak, itzultzailea feminista izateko eskaria… Mimo handiz egindako lana dirudi. Bestalde, crowdfounding bidez atera zen aurrera proiektua.

M. C. I.: Jende askok galdetu dit ea amorrua hitza nik azpimarratu dudan. Kezkatzen nauen gai bat da; izan ere, feminista baldin bazara amorruak jota bizi zara baina ezin duzu utzi amorru horrek ozpin zaitzan. Orduan ikasi behar dugu hori orekatzen eta horretarako ahizpatasuna da gakoa, bilatu behar ditugu espazioak, feministok geure gela propioa behar dugu elkar zaintzeko, elkar maitatzeko, bermeak izateko eta erortzean berriz jaikitzen laguntzeko… Baina amorru hori, su hori produktibo bilakatu behar dugu bestela ozpinduta biziko gara.  

Crowdfounding bidez egin izanak erakusten du premia bat zegoela, premia bat dago testu feministak euskaraz edukitzekoa, nabarmena. Hor galdera asko sortzen dira, adibidez, nola ez da hau itzuli Literatura Unibertsalaren barruan, edo beste bide batetatik, zer da unibertsala eta zer literatura feminista, nola sortzen da pentsamendu hegemonikoa.

Balorazio hauek egiterakoan badirudi nik interes berezi bat dudala nik itzuli dudalako, baina niri iruditzen zait testu honek askoz oihartzun zabalagoa izan beharko lukeela, betiko esparruetatik kanpo. Liburuak kanona kuestionatzen du eta alde horretatik har daiteke, literatur kritikaren barruan, kulturaren kritikaren barruan, binarismoari dagokionez eta abar. Gertatzen zaiguna da zerbaitek feminista etiketa baldin badauka, interpelatuak sentitu beharko liratekeenak txistua jotzen ikusten ditudala. Agian gure interpelazio-moldeak aldatu beharko ditugu eta oldarkorragoak egin edo ez dakit. Harrituta nauka nola gure interpelazioek, eta hau, argi eta garbi, interpelazio bat da, feminismoaren interpelazio bat, beti paretaren kontra jotzen duten.

E: Gogora dakarkit Monique Wittigen testu bat, euskaraz baduguna, Desira desordenatuak (Utriusque Vasconiae, 2010) bilduman. Djuna Barnesen ipuin-liburu baten frantsesezko itzulpenari idatzitako hitzaurrea da, eta “Ikuspuntu berezia ala unibertsala” du izena. Wittigek dio lortu behar dugula eduki feministadun liburuak ez daitezela izan soilik feminista, baizik eta eragin diezaietela denei, senti dezatela denek, militante ala ez, beraiei dagokien testu bat dela.

M. C. I.: Bai, hori da, gure planteamendua unibertsala da, eta hori alor guztietan, ez literaturan bakarrik. Pentsamendu eraldatzaileak ez baditu feminismoaren ekarpenak aintzat hartzen, jarraituko du sistema hierarkiko hau erreproduzitzen. Eta galdera da: zergatik ez dituzte beraien pribilegioak zalantzan jartzen zenbaitek? Edo zergatik ez dute feminismoa barnean hartu nahi? Beharbada beraien pribilegioei uko egitea esan nahi duelako. Aspaldi baten Lorea Agirrek esan zuen emakume gehiago egoteko ezinbestekoa zela gizon gutxiago egotea. Denaren erdia nahi dugu eta guk denaren erdia edukitzeko batzuek uko egin beharko diote denaren %90 edukitzeari. Aberastasunak banatzearen alde gaude, eta alde horretatik antikapitalista sutsuak gara eta ikaragarrizko teoriak eta planteamendu politiko-ekonomikoak dauzkagu, ados, baina horiek denak maila teorikoan gelditzen dira generoen arteko desoreka ekonomiko, kultural, imajinario eta gainontzeko guztiei aurre egiten ez zaien bitartean.

Edo uko egiten diote borondatez, edo, bestela, guk bota beharko ditugu.

E: Woolfen testua euskaratzea inportantea da, baina inportantea da halaber eduki horiek gizarteratzea. Oker ez bagaude, Literatura Eskola Feministan izan zara duela bi aste, gelari buruz hitz egiten.

M. C. I.: Bai, eta oso pozik egon nintzen. Batetik ikusten duzu zure lana jendeak irakurri egiten duela, ez dela tiraderara doan itzulpen bat. Eta ez bakarrik irakurria dela, baizik eta pentsamendua eragiten duela, galderak sortzen dituela, eta hori baino gauza politagorik ez dago. Laguntzen duzu zuretzat ikaragarrizko ekarpen interesgarria egiten duen pertsona baten pentsamoldea zabaltzen pertsona horren hizkuntza ezagutzen ez dutenen artean. Azken batean, itzultzaile eta interpreteon zeregina hori da, zubiak sortzea.

E: Juan Luis Zabalak elkarrizketa bat egin zion Joxan Artze idazleari, Berrian, urtarrilean, eta esaldi honek nire arreta piztu zuen: “Aitez aritzea zailago egiten zait; emakumeez, errazago”. Ez ote den hori izan “gure” tragedietako bat, Woolfek ere salatzen duena, zer erraz aritzen diren gizonak “gu”taz.

M. C. I.: Nik uste dut esaldi horrek islatzen duela Virginia Woolfek ere esaten duen zerbait. Emakumeok ez dugu gizonei buruzko libururik idazten, eta emakume ez izatea beste titulurik ez duten gizonak guri buruz idazten ibiltzen dira. “Ba al duzu arrastorik emakumeei buruzko zenbat liburu idazten diren urte baten buruan? Unibertsoko animaliarik ikertuena gara” zioen Woolfek. Baina ez dugu ikertuak izan nahi, ez gara zerbait exotikoa, geure ahotsa nahi dugu. Nik uste dut gizonek emakume fikziozkoak sortzeko duten grina hori datorrela egiazko emakumeekin aritzeko borondate ezetik, zeren eta emakumeok esaten, pentsatzen eta idazten duguna irakurri eta bereganatuko balute, birpentsatu egin beharko lukete beraien posizioa. Emakumeei buruz hitz egiten dute fikzio-mailan baina errealitatean, emakumeen ekarpenei muzin egiten diete, ez dute gure literatura irakurtzen, ez dituzten gure ekarpen teorikoak bereganatzen, hortaz interpelazio hori etenda dago. Beraiek sortutako emakume horiekin hitz egiten dute, adibidez Amarekin. Ama abnegatua sorkuntza erabat ideologikoa da, ez da metafisikoa.

E: Universitat de Barcelonan ere badiharduzu euskarazko literaturaren inguruko eskolak ematen. Zer lantzen duzue, eta zer motatako jendeak hartzen du parte?

M. C. I.: Bost urte daramatzat, hasiera-hasieran euskara eman nuen, gero euskal kultura, politika eta gizartea, eta literatura. Ikasleen profila pixka bat aldatuz joan da. Euskara-eskoletan batzuk zetozen interes linguistikoagatik eta beste batzuk basquitisagatik. Kulturan gehientsuenak interes politikoagatik etortzen ziren. Literaturan, azken bi urteotan, gehienak literatura-ikasketetako ikasleak izan dira, profila guztiz aldatzen da eta interes kultural hutsagatik etortzen dira. Ez dira profil tipikoa.

Kulturan saiatzen naiz exotikotasuna edo begirada orientalista ezabatzen eta erakusten identitateak ardatz asko dituela, identitatea kontestuala dela, eta dinamikoa.  Baina bueno, batean zein bestean nik nahi dudana da nire ikasleei betaurreko kritiko batzuk ematea eta etengabeko susmoa txertatzea, jarduera guztietarako. Beti esaten diet beraien edozein ondorio zilegi dela, baldin eta beraiena bada. Ez ditzatela pentsatu, pentsa dezatela beraiek. Horretarako ezagutu behar dute zer mekanismoren bidez sortzen diren ideiak, zerk definitzen duen identitate bat, edo literatura bat, edo kultura bat… Azkenean, niretzat euskal literatura da bitarteko bat irakurketa kritikoa lantzeko, eta Belén Gopeguik dioen moduan, ikusteko ez bakarrik itzala ezpada itzala sortzen duen hori ere.

Euskal literaturako testuak erabiltzen ditugu, eta baita euskal literatura kritikakoak ere. Baina aparatu teorikoa osatzen dugu Manuel Asensirekin, Gopeguirekin, Jamesonekin, Butlerrekin… Niretzat politena da ikasle batek urte amaieran esaten didanean batetik jada ezin diola utzi emakumeen errepresentazioa begiratzeari, edozein alorretan, beti dabilela txip horrekin jarrita; eta, bestetik, ikusten dudanean ez dituztela gauzak irakurtzen lehen zeukaten lañotasun horrekin eta susmoa jada barneratuta daukatela. Hori lortzen badut jada berdin zait ez baldin badakite Etxepare zein den. Esan behar dut niri karreran asko gustatzen zitzaidala Etxepare, baina literaturak, azken batean, sinesgarria dena aurkezten dizu posible denaren mugak ezartzeko, hau da, ez da ekintza inozente bat, ez du errealitatea islatzen, errealitatea sortzen du, edo posible dena sinestarazten digu.

E: Joseba Sarrionandiaren Ni ez naiz hemengoa (Pamiela, 1985) itzuli berri duzue katalanera Ainara Muntek eta zuk.

M. C. I.: Ni ez naiz hemengoa itzultzea gure proposamen bat izan zen. Ikusi dugu Sarrionandia itzultzea ez dela lirudikeena bezain erraza, irakurtzen duzu eta ondo egiten duzu aurrera baina oso joskera berezia du, horrekin askotxo sufritu dugu. Batetik, Sarrionandia hain gutxi dago itzulia eta hain da garrantzitsua gure iruditeria literarioan, barrukoan, ez kanpokoan, gure euskal sistema literarioan eta ez metropolitik ezartzen den sistema literarioan. Bestetik, liburu hau, hain zuzen ere, hain da interesgarria. Orduan argitaletxeari proposatu genion itzultzeko, Pol·len Edicionsek eta Pamielak aterako dute elkarlanean. Ainara Munt laguna dut, berak itzuli zuen Moroak, eta oraingoan tandem bat egin dugu. Nik hobeto ezagutzen dut jatorrizko hizkuntza eta berak xede-hizkuntza, eta horrelaxe jardun dugu. Oso polita izan da baina badaude hausnarketa metalinguistiko asko, eta hori ematearekin buruhausteak izan ditugu. Niri ez zait gustatzen itzultzaileen oharrak jartzea, Sarrionandiarenean bi kasutan baino ez ditugu jarri: testuan bertan itzuli ezin ziren zatien kasuan eta hitz-jokoen kasuan.

E: Etxetik kanpo gure literatura ezagutaraztea oso garrantzitsua da, baina elearazin susmoa dugu batzuetan ez ote zaion garrantzia gehiago ematen kanpoko irudia lantzeari etxean etxekoa hobetzen saiatzeari baino.

M. C. I.: Gakoetako bat da kanpora zer ematen den. Orain gutxi Linguae Vasconum Primitiae sei hizkuntzatara itzuli dute: arabiera, katalana, galegoa, errumaniera, txinera eta kitxua. Ziur hori egiteko arrazoiak izango direla baina niri ihes egiten dit zergatik itzultzen den, euskal literatura zabaltzeko proiektu baten barruan, LVP txinerara edo errumanierara edo kitxuara. Azkenean, literatura elkarrizketarako bide bat da eta ez dakit zer elkarrizketa sor daitekeen kitxua-komunitatearen eta euskal komunitatearen artean LVPren bidez. Iruditzen zait baditugula beste testu askoz premiazkoagoak, beste hizkuntza batzuetan gure ikuskera zabaltzeko askoz pertinenteagoak direnak. LVPk bere garaiari erantzuten dio eta ez dut uste, gaur egun, beste kulturekiko zubiak eraikitzeko tresnarik egokiena denik. Ez ditut imajinatzen kitxua-hiztunak liburu horri buruz eztabaidatzen gaur egun, liburua eskuragarri izanda ere. Eta, azken finean, literatura bitarteko bat da galderak egiteko.