Ustelak

(Irudia: Roberto Bolañoren Amberes liburuko zati bat)

Berriako Hirudia ataleko hogeita seigarren artikulua da hau. Egurra onartzen da, baina, ahal dela, sua egiteko baliagarria izan dadila.

Batzuetan uste oker batekin bizi gara eta ez dugu okerra denik jakiten ustea ongi sendotu den arte. Edo ez dugu sekula jakiten. Batzuetan ez dakigu uste oker horren iturria non dagoen ere, zerk pentsarazi digun geure barruan hain ongi errotutako eta guk hain sarri ureztatutako hori. Nik banuen uste oker bat: antzina zehaztugabe batean masak, populuak gehiago irakurtzen zuen poesia prosa baino, hau da, gaur egun nobelak duen harrera (irakurleen ohiko generoaz ari naiz) zuen antzina zehaztugabe batean poesiak. Ez naiz idatzizkorik ez zegoeneko garaiaz ari, logikoa ere baita pentsatzea orduan koplak, poemak eta ipuin laburrak zirela ahozko transmisioaren oinarri. Inprenta sortua zegoen antzina zehaztugabe batez ari nintzen ni, logika oro baztertuta. Gerardo Markuleta itzultzaile eta poeta izan genuen Literatura Eskolako azken saioan hizlari, eta euskarara ekarritako poesiaz solas eginen zuela probestuz, nire uste okerra aurresuposizioz jantzita egin nion galdera, alegia, noiz eta nola eman zen poesiatik nobelarako jauzi hori. Eta orduan erauzi zuen sustrai eta guzti nire uste okerra; poesiarik gabe, nire ezjakintasuna ikusarazi zidan: poesia ez omen da inoiz izan gehiengoaren irakurketa lehenetsia.

Harreran eleberria garaile bada ere, ez da hala gertatzen prestigioan. Roberto Bolañok zioen XX. mendeko poesiarik onena nobelaz jantzita idatzi dela. Amberes liburua kaleratu zuenean nobelatzat aurkeztu zuen, poesiaz mintzo den liburua bada ere, edo poesia liburua, edo atal laburretan aurkeztutako gogoeta poetikoak. Elkarrizketa batean esan zuen hori zela lotsarazten ez zuen bere eleberri bakarra, «beharbada ulertezina delako». Nobelek ulergarri egiten dute, baina, poesia. Hala gertatzen da txiletarrarekin, eleberrigile ulergarriak poeta ulertezina taularatzen du, narratzaileak egiten du ulergarriago poeta. Nobelak gehiago ulertzen dira, eta horregatik saltzen dira gehiago, oro har imajinazio intelektual gutxiago eskatzen dutelako. Michel Houellebecqek hala dio: «Narratiban ere bada edertasunik, baina poesia hobeki egokitzen zaio bitxikeriari eta inkongruentziari, zer gertatzen den ulertzen ez dugun egoerei. Poema bat da ezagutzen ez dugun istorio bateko une jakin bat, une bakartu bat. Istorio osoa nobela litzateke, eta, horrela, nobela hori poemaren oin-ohartzat har liteke». Zaleak gara etiketak jartzen: prosan idatzitako poemak, prosa poetikoa, poema narratiboak… Ixiar Rozasen Negutegia eta Irati Elorrietaren Burbuilak nobela poetikotzat aurkeztu zituen kritikak, eta Metrokoadroka kolektiboaren Poza, berriz, antzezlan poetikotzat. Generoak nahastea ez da, ordea, fenomeno berria, ez da oro esperimental; hala ere, badirudi eskema ulergarri eta onartuetatik ateratzeak oraindik ezusteak sortzen dituela.

Poesian esperimentazio lan handiena aldizkarietan aurkituko dugu segur aski; besteak beste, kuantitatiboki gehiago argitaratu delako horietan liburu formatuan baino, euskarara ekarritakoen kasuan batez ere. Lehen aipaturiko saioan, Markuletak poesia itzuliaren zifra batzuk eman zituen, EIZIEren Nor da Nor ataritik hartutakoak; kontuan hartu behar da katalogo horretan liburu formatuan argitaratutakoak baizik ez daudela, eta oraindik ere osatzen ari dela (esaterako, Eduardo Gil Berak itzulitako Ezabatuak idazle alemanen antologia eta Joseba Sarrionandiak ekarritako Poemas naufragos. Galegoz heldutako poemak bilduma ez dira ageri). Hala ere, 109 liburu zenbatu zituen. Gutxitxo, katalogoak 1.356 literatur itzulpen jasotzen dituela jakinda. Nahitaez beteko dute hutsunea Munduko Poesia Kaierek, hori ez duten arren lehen helburu.

Horregatik beharbada, hots, urria (baina kalitatezkoa) delako, badu sona euskaraz egiten den poesiak, jatorrizkoa nahiz itzulpena izan. Zorionez, liburua ez den beste formatuetara iristen da: errezitaldiak, antzerkia, kantuak, irratsaioak… Poesia irakurtzeak jardun periferikoa izaten segitzen du, nolanahi ere. Ur Apalategik dio horregatik ez dutela Iparraldeko poetek geografiak dakarren «periferizazioaz» hainbeste sufritzen. Alegia, «poesia generoa berez da periferikoa euskal literatur sisteman (…) eta, hortaz, guneko eta periferiako prosaegileen artean dagoena baino askoz ere diferentzia txikiagoa dago Hego eta Iparraldeko poeten artean». Uste okerra izanen da agian, baina esanen nuke, onerako zein txarrerako, poesiaren osasuna periferikotasun horretan datzala.