Autoreak plazara: Zitkala-Ša

Irudia: Gertrude Käsebier

Zitkala-Ša, Sioux herriko idazle, musikari eta eragile politikoa. 1876an jaio zen, Yankton erreserban, Hego Dakotan, eta 1938an hil, Washingtonen. Ama Dakota herrikoa zuen, eta aita, aldiz, europar jatorrikoa. Ama-izebek hezi zuten haurra, aitak etxetik alde egin baitzuen. Zortzi urte arte bizi izan zen erreserban, garai horretan jazo zen-eta bizitza errotik aldatuko zion gertaera: misiolari quaker-ek Indianara eraman zuten, eskolara. Bizipen gogorra izan zen umearentzat: ohitura zuriei men egin beharra, errezatu beharra. Halaber, eskolan ikasi zuen Zitkala-Šak gerora ogibide bilakatuko zitzaiona: irakurtzen eta idazten (ingelesez). Hurrengo urteetan atzera eta aurrera ibili zen, eskolan lau ikasturte egin ostean, hiru urte eman zituen erreserban amarekin, baina ordurako zerbait zuen hautsia barrenean, eta ikasketekin jarraitu asmoz eskolara itzuli zen. Musika ikasi zuen: pianoa eta biolina. Emakumea eta natiboa izanda bereziki zaila izan arren, gure autoreak lortu zuen, goi-mailako ikasketak egin zituen, beka bati esker. Musika-irakasle modura jardun zuen luzez, natiboen istorioak ekarri zituen ingelesera, emakumeen eta natiboen eskubideen alde borrokatu zen. Eskola zurietan hezitako natiboen identitate-gatazkez idatzi zuen, eta emakumeek hezkuntzan pairatzen duten bazterketaz.

The School Days of An Indian Girl (Neska indiar baten eskola-egunak) liburuan kontatzen ditu Zitkala-Šak bere heziketako hainbat kontu, trauma fundazionalak. Lan horretatik berreskuratu dugu gaur dakarkizuegun kontakizuna. Ilearen adierazgarritasun eta garrantziaz.

Nire ile luzearen mozketa

Sagarren lurraldean emandako lehen eguna hotz-hotza izan zen, elurrak estaltzen baitzituen, oraindik, larreak, eta biluzik baitzeuden zuhaitzak. Kanpai handi bat jo zuten gosaritarako, haren metalezko ahots ozenak durunda egiten zuen kanpandorrean zehar, gero gure belarri sentikorretan barneratzeko. Zapata-zolek zoru hutsen gainean sortzen zuten zalaparta gogaikarriak ez zigun bakerik ematen. Zarata zakarren etengabeko harrabotsak, hizkuntza arrotz bat murmurikatzen zuten ahots ugarien jario apalagoarekin batera, iskanbila itzela eratzen zuten, bere barrura tinko lotzen ninduen iskanbila bat. Eta nahiz eta nire gogoa tarratatu arte borrokatzen zen askatasun galduaren bila, alferrikakoa zen ahalegin oro.

Aurpegi zurbildun emakume bat, ilea urdinduta, gerturatu zen gugana. Jangelarantz zihoazen neskato-ilara batean ipini gintuen. Neska indiarrak ziren, zapata zurrunekin eta soineko estuekin jantziak. Mahukadun amantalak zeramatzaten, eta ilea labur, geruzatan moztuta. Nire mokasin bigunekin hotsik atera gabe aurrera egiten nuen bitartean, lurrera erortzeko zorian sentitu nintzen, neure estalkia sorbaldetatik erauzia baitzidaten. Neska indiarrei begiratu nien, tinko, eta ez zuen ematen gehiegi axola zitzaienik ni baino modu are lotsagabeagoan jantzita egotea, arropak gorputzera pega-pega eginda. Barrurantz gindoazela, mutilak pareko atetik sartu ziren. Gurekin batera etorritako hiru gaztetxo ausartak bilatu nituen begiekin. Atzealdean topatu nituen, ni bezain deseroso ziruditen.

Kanpai txikitxo bat jo zuten, eta ikasle guztiek aulki bana atera zuten mahai azpitik. Pentsatu nuen mugimendu horrek esan nahi zuela esertzeko ordua zela, hortaz, neurea atera eta bertara irristatu nintzen, berehala. Baina, ingurura begiratu nuenean konturatu nintzen neu nintzela jesarrita zegoen bakarra, eta gure mahaiko gainontzeko guztiak tente zeudela oraindik. Justu zutitzen hasi nintzenean, alboetara lotsati so, aulkiak nola erabili behar genituen asmatu nahian, kanpaia jo zuten berriz. Guztiak eserita zeuden, behingoz, eta berriz ere paratu behar izan nintzen neure eserlekuan. Gizon baten ahotsa entzun nuen gelaren amaiera aldean, eta ingurura begiratu nuen, hura ikusteko. Hala ere, beste ikasle guztiek burua makurtuta zeukaten, platerari beha. Mahaien kate luzeari bistadizo bat ematen ari nintzela, aurpegi zurbildun emakumearen begiradarekin egin nuen topo, niri so zegoela. Begiak jaitsi nituen, brastakoan, neure buruari galdezka ea zergatik zelatatzen ninduen, hain zorrotz, emakume arraro hark. Gizonak marmar egiteari utzi zion, eta kanpaia jo zuten beste behin. Labana eta sardexka hartu eta jaten hasi ziren denak. Nik, aitzitik, negarrari ekin nion, ordurako edozer saiatzeko beldurrez bainengoen.

Dena dela, argibideei jarraikiz gosaltzearen hori ez zen izan lehenengo eguneko proba gogorrena. Eguerdi aldera, nire adiskide Judéwinek gauza ikaragarri batez ohartarazi ninduen. Judéwinek ingeles pixka bat zekien, eta aurpegi zurbildun emakumea hizketan entzun zuen, gure ile luze, pisutsua mozteari buruz. Gure amek erakutsia ziguten soilik borrokalari traketsek zeramatela ilea geruzatan moztuta, etsaiek harrapatu eta horrela laburtzen baitzieten. Geuretarren artean, dolua egiten zutenek izaten zuten ile motx-motxa, eta geruzatan moztua, aldiz, koldarrek!

Gure patuari buruz eztabaidatu genuen tarte batez, eta Judéwinek esan zidan:

–Men egin behar dugu, indartsuak direlako–.

Orduantxe, matxinatu egin nintzen.

–Ez, ez dut men egingo! Borrokatu egingo dut lehenengo!– erantzun nion.

Nire aukeraren zain gelditu nintzen, eta inor begira ez zegoenean hanka egin nuen. Harmailetan gora igo nintzen herrestan, zapata zaratatsu haiek jantzita posible zitzaidan modu isilenean, mokasinen ordez zapatak emanak baitzizkidaten. Ezkaratza gurutzatu nuen, norantz nindoan jakin gabe. Zabalik zegoen ate batera gerturatuta, gela zabal bat topatu nuen, hiru ohe zuri zituena. Leihoak gortina berde ilunekin estalita zeuden; ondorioz, gela itzaletan zegoen. Barruan inor ez zegoelako lasaituta, atetik urrutien zegoen txokorantz abiatu nintzen. Lau hankan ipini eta ohe azpira sartu nintzen katamarrean, iskina ilunenean neure burua magalean bilduz.

Nire ezkutalekuan gotortuta, noizean behin begiratutxoak botatzen nituen kanporantz eta, beldurtuta, dar-dar egiten nuen oin-hotsak hurbil aditzen nituen bakoitzean. Nahiz eta ezkaratzetik ozen deika ari zitzaizkidala entzun nezakeen eta, jakin banekien arren, Judéwin bera ere nire bila ari zela, ez nuen erantzun. Gero, pausoak azkartu ziren eta bozak zirraraz bete. Hotsak gero eta gertuago zeuden. Emakume eta neskak gelara sartu ziren. Arnasari eutsi nion, eta zelatatu egin nituen armairuen ateak irekitzen eta kutxa handien atzealdean begiratzen zuten bitartean. Norbaitek gortinak ireki zituen, eta gela argiz bete zen, bat-batean. Ez dakit zer dela-eta makurtuko ziren eta begiratuko zuten ohe azpian. Akordatzen naiz tiraka atera nindutela handik, kontra egin nien arren, gogor ostikoka eta atximurka. Nire nahiaren kontra, eskaileretan behera eraman ninduten, eta aulki batera fermuki lotu.

Deiadar egin nuen, ozen, denbora guztian, burua batera eta bestera mugituz guraizeen xafla hotzak nabaritu nituen arte nire lepoaren aurka, nire txirikorda lodietako bat mozten entzun nituen arte. Orduantxe gogoa galdu bainuen. Neure amaren besoetatik erauzi nindutenetik ezin sinetsizko laidoak jasanarazi zizkidaten. Jendeak adi-adi begiratua zidan. Aurrera eta atzera eramana ninduten, egurrezko panpina bat bezala. Eta orain nire ile luzea geruza laburretan moztua zidaten, koldarrena bezala! Larrituta, auhenka aritu nintzen, amari deika, baina ez zen inor etorri ni lasaitzera. Inortxo ere ez zen nirekin zentzuz solastatu, neure amak ohi zuen eran; izan ere, orain ez nintzen artzain batek gidatutako animalia txikien taldeko beste bat gehiago baino.