Orriotan daude «munduak bere baitan dituen mundu ugariak; pentsalariak eta sentilariak; jakingurak, galde egiteagatik zigortuta, eta menderakaitzak eta galtzaileak eta ero polittak, lurraren gatza eta piperra izan eta badirenak».
Preso batek baino gehiagok jotzen du hitz artera, kartzela barruko zein kanpoko komunikazio asko eta asko idatziz izaten baita, gutun bidez. Batzuek ale ederrak utzi dizkigute kartzelako idazketa-jardunaren lekuko. Horren adierazlerik argiena dugu Ataramiñe. Azkenetako beste adibide bat da Markel Ormazabalek plazaratutako kronika-liburua, kartzelaren geografiatik abiatuta Ocañan gatibu zutenean idatzitakoa.
Eduardo Galeanoren Espejos, una historia casi universal euskaratu zuen Xabier Alegria lezoarrak. Ispiluak, mundu ia ororen historia liburua, bost urte luzeko lanaren ondorio izan zen eta iaz iritsi zitzaigun Txalaparta argitaletxearen eskutik. Liburu osoa eskuz itzuli zuen Alegriak Puerto III espetxean (Puerto de Santamaria, Cadiz, Espainia) eta eskutitz moduan zatika atera behar izan zuen zuzendu ahal izateko. Kilometro anitz egindakoa da, joan-etorri gehiegi, betiere. Eskutitzez ailegatu zaizkigu guri ere postaz igorritako galderen erantzunak. Bertan, umorez eta lotsa apur batez, Alegriak eskatzen zigun bere burua profesionalen artean ez sartzeko, bera amateurra dela, «helduberria». Itzulpen prozesuan babes eta konplize izan zituenez, esker oneko azaldu da etxekoekiko, beti «ibiltzen baitira ero moduan gure kutixiak bete nahian». Askatasun osoa utzi digu bere hitzekin nahi duguna egiteko, baina saiatuko gara «axota dantza honetan idazkera oso aldrebestu» hori ahalik eta bere horretan ematen, nahiz eta zaila izanen den eskutitzak transmititzen duen indar eta adorea ordenagailu hotzaz adieraztea.
Esan behar dugu ez dela espetxean itzultzaile dabilen preso politiko bakarra. Bakar bat aipatzearren, hor dugu egunotan beste kide batzuekin batera Parisen epaitu duten Zigor Garro. Kolaborazioan egin ditu zenbait itzulpen: Larrua hotz, Lander anaiarekin batera eta Heldu den matxinada, Oier Gonzalezekin; eta gaztelaniara ere itzuli ditu euskarazko liburu batzuk, hala nola, Eider Rodriguezen ipuin-liburu bat baino gehiago autorearekin lankidetzan. Behin baino gehiagotan aipatu da idazketari dagoela lotua presoaren irudia; Sautrelak ere erreportaje bat eskaini zion kartzelako literaturari. Hainbeste aipatzen ez den kartzela barruko itzulpen-lanak beste koska bat du, ordea, eta horri buruz jakin asmoz jo dugu eskuzabalki hartu gaituen Xabierrengana.
Azkenik, «euskaraz aske bizitzearen aldeko matxino blogari zein kalakari guztiei ere EUP! erraldoi xume bana» bidali digu Alegriak. Izan bedi bueltan iritsiko zaion aupada.
Nola sortu zen Galeanoren liburua euskaratzeko ideia?
Lehen aldiz espetxeratu nindutenean, Egin itxi zuteneko hartan, alaba txikiak, Garazik, urte eta erdi ere ez zuen, eta garai haietan arkatza, marrazkiak eta kolorez apaindutako orriak izan ziren espetxealdiak eragindako eten edo zauri hura goxatzeko bide. Txatalez osatutako espetxea izan zen nik bizitakoa orduan: hamaika hilabete barruan, hamalau kalean, Ekinen aurkakoa etorri eta bederatzi barruan, ia bi urte kalean, Egunkaria itxi eta ia beste bi espetxean berriro. Idazteko joera apala zen oso, baina alabarekiko lotura indartze aldera zer edo zer asmatu beharra zegoen, hilean behin aurrez aurrekoetan, ordu eta erdiz, eta telefonoz, tarteka, hari ahulegia dela nabaritzen baituzu.
Soto del Realen aukera zegoen horretarako; Madrilen bizimodu hoberako zirrikituren bat bilatzeagatik ia mundu osoko jendea topa zitekeen ibiltokietan. Nigeriar pasaportea izan arren Ibo zen aldameneko ziegako lagunak ingelesez aletuko zizkidan txikitako oroitzapenak. Iruñean luze ibilitako Makelele kongotarrak bere gaztelania musikariaz amonaren ipuinak oparitzen zizkidan. Eta horiek euskaratuta, gutun ederrak bihurtzen ziren Garazirentzat.
2008an espetxealdi luzea abiatuta, lehenengo ohitura hari atxiki nahi izan nion, eta Garaziren ikastolako gelakideei idazten hasi nintzaien. Isolamenduan ninduten. Pekingo joko olinpikoen hasiera ekitaldiak (oroitzen?) txundituta utzi ninduen guztiz. Eta hantxe nuen Eduardo Galeanoren Espejos; beraz, Txinari buruzko pasarte pare bat, gutuna idatzi ahala —Internetik gabe— euskaratuta, Ikastolako gelakideei bidali nien. Orduko Garaziren irakasleak (egun lagun ona denak) zera esan zidan, bat-bateko itzulpena halakoa izan bazen ea noizko liburu osoarena…
Mundu ia ororen historia, horratx ispiluek dakartena. Zer dago “ia oro” horretatik kanpo? Zer dakar liburuak?
Ispiluak jaso eta irakurtzen hasi orduko, historia hori, istorio horiek euskaraz nola aireratuko liratekeen beharra nozitu nuen, eta ziegako bakardadean ozenki ari nintzen bat-bateko itzulpengintzan murgilduta, ia oharkabean. Iñaki, anaia izan zen liburua bidali zidana, aurreko kartzela aldietan bezala horretan ere fin. Mundu zabalean ibili eta irakurzale iaioa dena anaia eta lagun izatearen abantailak.
Aurkikuntza izan zitzaidan Ispiluak, oso-oso ohikoa baita ahots isilarazi ugariren ahanztura guk geuk ere elikatzea. Eta mundu osoko eta osoarenak bailiran hartu ohi ditugu Mendebaldar zurion kalapitak. Eta akordua bera gizonezkoen ahotsez soilik osatua dugu, oharkabean ia. Bagenuke euskaldunok honekiko sentiberatasun berezirik, Jon eta Aitor Sarasuak kantatu zuten eran, fauna eder hartan, Kantauri aldeko maputxeak baikara beste edozer baino.
Ispiluak ele eta izpi askoren lekukotza bikaina da, mundu honetan mundu ugariak baitira, sortzeko, jakiteko, bizitzeko era anitzez saretutako ahotsek ehunduta. Historia ikasten ere hasi nintzen Sotoko lehen espetxealdian eta isilarazitako ahots horien hutsa, premia nozitu zitekeen hainbat eta hainbat liburutan. Galeanok badaki, jakin, mundu ororen historia biltzerik ez dagoela, handiegia izan baita sarraskia, zibilizazio eta aurrerabidearen izenean, lehengo eta oraingo jainkoen izenean. Bere ahalegin zintzoa, itzela ez da aski izanen isilarazitako ahots haien guztien oihartzunik askatzeko. Baina ekarpen dotorea osatzen du, zinez.
Alaba txikiari eta bere gelakideei gutunak idazten nizkien, ipuinak eta marrazkiak tartean, eta Galeanoren testuren bat ere bidali nien euskaraz. Horrela ekin nion liburua itzultzeari.
Liburu osoa (422 orr) Puerto III espetxean eskuz itzuli eta eskutitz moduan zatika atera duzula irakurri dugu. Nolakoa izan da itzulpen-prozesua, zer baliabide zenituen?
Espetxean itzultzen hastea erokeria zen; eta banekien. Baliabideak, diozu. Ziegan bi liburu eta hiztegia, ozta-ozta. Gu beti bezain bihurri arauen aurrean, eta Elhuyarren sinonimoen kutxa liburuz mozorroturiko hiztegi ia ezkutua ere izan nuen. Itzultzen hasteko garaian zorionekoa izan nintzen, itzulpen bikainez gozatu bainuen: Koldo Izagirrek itzulitako Charles de Coster-en Ulenspiegelen elezaharra, flandriar herriaren askatasunaren aldeko aldarri barrabana; Orhan Pamuken Elurra, Monika Etxebarriak eta Fernando Reyk ederki ekarria; eta Josu Zabaletak euskaratutako Gesualdo Bufalinoren Gaueko gezurrak maisulana, besteak beste. Zertan murgilduko nintzen oldozteko ere, Umberto Ecoren eskarmentuz eta jakinduriaz baliatzea komeni.
Okerrena ez zen eskuz lan egin beharra, zuzentzeko molde bakar dena lardastu zelarik. Behin lehen zirriborroa (lerro hauek eta idazkera trakets hau aski froga) eginda, kalera bidaltzea zetorren —postaz, hamabost egunez ziurtasun-epea beteko zuena—, begiluze-itzultzaile batek zer aurkituko. Hasieran Garazirekin hitzartutako lana, eskuizkribu trakets haiek ordenagailuaren txukuntasunean egokitzearena, Itziarren [Xabierren bikotekidea eta Garaziren ama] esku geratu zen, beste zeregin erantsi bat gehiago. Hasierako itzulpena, behin-behinekoa, lau hilabetean burutu nuen, buru-belarri sartuta zeregin horretara. Lau ordu genituen Sebas Lasak eta biok ibiltoki-trinkete hartan ibiltzeko, eta berriz atera bitartean 14 eta 26 orduko ziegaldia, txandaka. Murgiltze-ariketa izan zen, beraz.
Luze jo zuen, ordea, Itziarrek burututako lana berriz hona bidali, nik berrikusi eta zuzenketak eginda hara bueltatu… Tartean Joxe Austin Arrietaren Terra Sigillata irakurri nuen, hari idatzi, eta bere laguntzarekin kontatu ahal izateko aukera paregabea ireki zitzaidan (gutunez jorratu dugu lagun izatea, hara). Urratsak beti toteltzen zirela-eta, argitaratu bitarteko azken aldia zailena egin zitzaidan, luzatuz joan zelako kontua eta, bidean, hasierako mintzo hura, euskaraz ahoskatuz begiak ekarritako oihartzun haiek galzorian zebilzkidalako sarri.
Txatalez osatutako liburua izateak erraztu zuen itzulpen-prozesua?
Txaplataz osatutako liburu baten itzulpenerako, esan bezala, txaplataz eginiko lana. Zauri horiek nabari direlakoan nago. Berez ahots oso anitzak islatu nahi ditu egileak ispilu horietan, eta bere xumean atal bakoitzak mundu ikuskera oso bat, askatze ahalegin hil ala biziko bat marraztu nahi du hitz zehatz baten baitan, esaldi molde berezi baten arrastoan. Hitzekiko zorroztasun eskola izan dudanez gero, Galeanorekiko neurriz kanpoko leialtasunak lotu ninduen behin baino gehiagotan, agian. Hitzekoa izan nahi eta hitzez-hitzekoan erortzeko amildegian beti.
Euskaraz behar-beharrezko ditugun hamaika liburu klasiko baliatuta, espainolez ikasten nabil azken urteotan, eta itzulpengintza herri-estrategiatzat egituratzeko premiaren tamainaz jabetu naiz.
Preso askok jotzen du idatzizko hitz artera.
Bazebiltzan, bai, beste batzuk zer edo zer idatzi behar nuela esan eta esan. Idaztearena ekiditeko edo, itzultzaile jardutearena hautatu nuen.
Baduzu beste itzulpen asmorik buru-eskuetan?
Ahalegin honek indar handiak xahutu zituen etxean, eta zin egin behar hurrengorik izatekotan bestelako baldintzetan izango zela. Gainera, beste ahots horien xerka abiatzeko modua aurkitu nuen duela hiru urte Antropologia ikasten hasi nintzela, UPVn eta euskaraz ikasteko deiadarra antzu, espainieraz ikasi beharra hola-hala irentsita. Beraz, bestelako moldetan nabil azkeneko hiru urteotan, euskaraz behar-beharrezko ditugun hamaika liburu klasiko baliatuta ikasten, itzulpengintza herri-estrategiatzat egituratzeko premiaren tamainaz jabetu naizela, baita ikaratu ere. Aurreratutakoa berebizikoa izan da, itzela, literaturan zein jakintza arlo ugaritan. Baina nolabait antolatu beharko, metaturiko gaitasun-eskarmentua are eta ausartagoa eta emankorragoa izan dadin.
Ikasketa liburuz lepo dut, beraz, ziega, azterketak burutu berri (irailekoak) hutsarte moduko batean bizi naizen arren. Eta, halere, berton ditut bizilagun hAUSnART aldizkariko 2.a, Sarasuaren Hiztunpolisa, Cesar Renduelesen Sociofobia eta UNEDeko etnohistoriari buruzko bat. Den-dena ez da “buruhauste” hutsa, eta Jose Miguel Varasen Milico daukat une honetan, Galeanoren Los hijos de los días-en ondoan (horren atal batzuk euskaraturik ditut, baina hitza zor, eta gutxienez barrunbe hauetatik atera arte itxaron beharko).
Zalantza ugari izan nuen arren, ahaleginak merezi izan duelakoan nago, eta itzulpen honek Galeanok hain ederki marrazten duen bidean barna munduan diren ikusmira, jakin-min eta borroka ahalegin xume bezain eder horien xerka abiatzeko beta eskaini badio norbaiti, ederra eta aski! Porrot askoren itxaropenez ernamuindu dira mundu ia ororen lorpen behinenak, eta askatasun zantzu gorabeheratsuak. Euskaldunon ahaleginak ere, biziki.
abendua 15, 2014 @ Garazi