Donostiako Ernest Lluch kultur etxean elkartu ginen larunbatean, leihotik uraz blai zegoen Anoetako zelaia ikusten genuela, Literatura Eskolako ikasturteko bosgarren saioan. Ixabel Etxeberria izan genuen oraingoan hizlari, eta Piarres Larzabal eta haren antzerkigintzaren panoramika bat eskaini zigun prentsako artikulu, bideo eta argazki bidez.
Aurten egiten du mende bat Piarres Larzabal sortu zela, Azkainen, familia xume batean. Zazpi anaia-arreba ziren, eta txikiena adoptatua zen. Gurasoak laborariak ziren, baina ez lurjabe, eta jabeak lanetik bota zituenean, beraz, etxez aldatu behar izan zuen familiak. Lurraren jabetza edo jabetza eza garaian erabakigarria zen norberaren bizimolderako, eta hala, Larzabalen antzerkigintzaren gaietako bat izan zen. Piarresek harreman berezia zuen aitatxirekin, eta mendira joaten ziren elkarrekin. Mendian karlistadan ibilitako apaiz errefuxiatu bat bizi zen, eta badirudi Piarresek apaiz harengandik gerra historia anitz aditu zituela. Garaian elizak zuen herria antolatzen; ostegunetan, eskolarik ez zenez, neskatoek serorarekin eta mutikoek apaizarekin igarotzen zuten eguna, eta antzerkia zen zeregin nagusia. Frantses eskolan ikasi zuen Piarresek, hala agintzen baitzuen legeak, eta gaitasuna bazuenez bai hizkuntzarako bai ikasteko, seminariora joan zen gero. Han ezagutu zuen Piarres Laffite, lagun egin eta, Larzabalek idazteko eta ikasteko abilidadea bazuela ikusita, Laffitek euskaraz trebatzera animatu zuen. Hala, hainbat sariketetara aurkeztu zituen lanak, eta Laffitek zuzendutako Antzina aldizkarian idazten hasi zen. Harreman aberasgarria izan zen Larzabalentzat.
Armadara joan zen gero Parisera; han antzerki emanaldiak ikustera joaten zen, eta antzerki obrak ere antolatzen zituen. Soldaduskan erizaintza-lanak ikasi zituen, eta gerora sendagile ere ibili zen. Soldaduskatik bueltan apaiztu zen. Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, ordea, soldadu aritu behar izan zuen Alemanian, Polonian eta Txekoslovakian, Baionako erregimentuarekin. Larri gaixotu zen, eta 1942an Euskal Herrira bidali zuten, Hazparnera, “zone libre” baitzen; gerra amaitu artean, apaiz aritzeaz gainera, erresistentzian komandante jardun zuen, nola ez dakigun arren. Gizon xelebrea zen; behin, enfrentamendu baten ondotik, aleman bat hila aurkitu zuen, eta herriko hilerrian lur eman zion. Charles de Gaulleren agindupean, Frantzia oso indartsu zegoen, baina beldur ziren komunistek boterea lortuko ote zuten. Larzabal deitu zuten gazteak armak hartzen erakustera, eta trebatze-lanetan jardun zuen, beraz. 1963an euskaltzain oso izendatu zuten Larzabal.
Antzerkia eta Herria
Gazterik hasi zen Ipar Euskal Herriko aldizkarietan parte hartzen, baina gerra ondoren gehiago engaiatu zen, Herria aldizkarian esaterako. Francok ezarritako errepresiotik, 60ko urteez geroztik bereziki, gazte askok egiten zuten ihes Iparraldera, baita ETAko kideek ere, eta Larzabalek babesa eman zien maiz. Telesforo Monzon ezagutu zuen halako batean, eta adiskidetasun handia sortu zen haien artean. Biak ziren herriarekin engaiatuak, eta biak ziren arras fededunak. Monzon ere hasi zen antzerkia idazten, nahiz eta, Etxeberriaren ustez, «ez ziren Larzabalen teatroaren kalitate berekoak». Taularatzen zuenean, ordea, zuzendari bikaina omen zen Monzon, kritikak egiteko zuen moduagatik batez ere, «esaten zien “Arras ongi egin duzu, baina…”».
Hazparnen zapatagintzak garrantzia handia zuen, besteak beste, soldaduek zapak behar zituztelako. Larzabal langileen aldekoa zen, eta sindikatuak sortzen lagundu zuen. Horrela, langileak apaizarengana joaten ziren kexatzera. Agintariei ez zitzaien bereziki gustatzen Larzabalek langileekin zuen atxikimendua, eta Xiberura desterratu nahi izan zuten; «orain zaila bada Xiberura ailegatzea, pentsa orduan», esan zuen Etxeberriak. Apezpikuak, azkenean, Sokoara bidali zuen Larzabal. Auzo-lanean eraiki behar izan zuten eliza, Sokoan ez baitzen orduan fitsik. Larzabal oso gizon maitatua zen, apala eta eskuzabala baitzen, baina baita erizaintza ikasia zuelako, eta herritarrei sendatzen laguntzen zielako ere. Jendearen errespetua lortuta eta oso xumeki bizi eta gero, 1988an hil zen, eta elizaren atzean lurperatu zuten. Hil aurretik, gaixo zegoela, bere hiletarako hitzak idatzita utzi eta hileta gidatuko zuen apaizari eman zizkion. Hain zuzen, Sokoako eliza horretan hainbat militante errefuxiatu gorde eta ezkondu dira; Monzonek beti babesten zituen Hegoaldetik zetozen bikote errefuxiatuak, baina ez zuen onartzen ezkongabeak izatea. Horrela, ezkondu egiten zituen, eta koadernotxo batean apuntatzen zituen ezkonduen zerrenda, balio ofizialik ez izanagatik ere.
Larzabalen etxean egindako bilkura batean sortu zen Enbata; ordura arte Larzabalek politika gerra esperientziatik bizi izan zuen, baina Monzonekin agintaritza politikoa ikasi zuen. Horrela, mugimendu abertzalearen izenean maiz mintzatzen zen Larzabal prentsaren aitzinean, eta Elizak ez zuen hori bereziki maite, ez zuen entenditzen zergatik izan behar zuen Larzabalek eleduna. Herria aldizkaria euskaraz publikatzen uzten zieten, baina frantsesez artikulutxo bat idaztera derrigortuta zeuden. Beren euskarazko mundua frantses hiztunen artean zabaltzeko aprobetxatu zuten aukera. Horrela, esaterako, Larzabalek “Quand je pense à mon instituteur !” izeneko artikulua idatzi zuen eskolako maisuaz trufatzeko, esanez, euskaraz mintzatzea eta ikastea debekatuta zutenez, gehiago maite zuela berak horregatik euskara.
Antzerkigintzaz idatzitako lehen artikuluetako bat “Un nouveau théâtre est né en Pays Basque” izan zen, Herrian 1946an ateratakoa. Bertan kritika gogorra egin zion orduko antzerkigintzari; pastorala moralizatzailetzat zuen eta tobera “scandale local” zela zioen. Folklorikoa zela salatzen zuen, eta handikiei buruzkoak baino ez zirela. Lapurdi eta Baxenafarreko antzerkiaz ari da, ez Xiberokoaz. Ordura arte teatroa sentimenduz egiten zela dio, kritika sozialik ez duela batere. Ez du zehazki esaten nolakoa izan behar duen, bestelako teatro bat behar dela soilik, parte hartzaileagoa, herritarragoa. Itzulpenak, egokitzapenak eta sorkuntza lanak egiten zituzten bide berritzaile bati heldu zioten garaiko antzerkigileek, besteak beste, Mirande, Idieder, Laffite eta Elissaldek. Antzezlanen kopiak atera eta idazkari batek banatzen zituen herri batean eta bestean.
Beste artikulu batean, 1946ko abuztuaren 22an plazaratutakoan, Laffitek aipatzen du 1886tik 72 antzezlan jokatu zirela; Etxeberriak, ordea, ez du lortu horiek atzematea. Ez dakigu, adibidez, Laffitek Shakespeareren itzulpenen berri bazuen, eta 72 horien artean ba ote diren, garaian oso itxia baitzen muga eta oso urriak Ipar-Hego harremanak.
Herria aldizkaria izan zen, beraz, antzerkiaren biltoki. Apaizak esaten zuen Herria erosi behar zela, eta familia guztietan sartzen zen; «beharbada ez Baionan, baina bai beste toki guzietan». Egiten ziren antzezlan guztien berri ematen zuen, eta eztabaidarako tartea ere bazen. Antzerki iruzkinak egiten zituzten, gehien-gehienetan euskaraz. Antzerkiak zuen arrakastak apaizaren oniritziarekin ere zerikusia du; izan ere, Larzabal apaiz zebilenez, eta Larzabalek antzerkia idatzi eta sustatzen zuenez, jardunak babesa eta zilegitasuna zuen, eta ez zegoen arazorik gazteek horretan parte hartzeko, are gehiago, “ona” ere bazen.
Antzerki identitarioaren paradigmak
Etchaun (1953) izan zen Larzabalen lehen obra arrakastatsua. Horrekin abiarazi zuen ibilbide luze bat, ehun antzezlan baino gehiago idatzi eta taularatu baitzituen; gaur egun ere horietako asko antzezten dira. Bi joera nagusi ziren: euskalduntasunari lotutako teatroa eta laborantzari lotutakoa. Biak jorratu zituen Larzabalek. Era berean, euskal nortasunaz mintzatu zen, ez euskaraz egina zelako soilik; administrazioa, eskola, guzia zen frantsesa, baita horiek zerabilten hizkuntza ere, eta, beraz, Larzabalek plaza bat eskaini zion euskalduntasunari eta euskarari, espazio publiko bat izan zezan. Aldarrikapen politikoa ere egin zuen, tresnak eman baitzizkion jendeari komunikaziorako.
Antzezlan bat eskatzen zioten aldiro, Larzabalek zenbat lagun ziren galdetzen zuen: zenbat lagun, hainbat pertsonaia izanen zirelako, noski. Hizkuntzari dagokionez, testua hartzaileari egokitu behar zaiola uste zuen azkaindarrak, herrian herrikoa egin behar zela, alegia, horretan ez zen batere ortodoxoa. Ordura arte, arrakasta handia izanagatik ere, antzerkia behe-mailako jendearen entretenimendua zen. Larzabalek hori aldatu nahi izan zuen, teatroa goratu, eta horretan jarri zuen gogoa, ahalik eta jende gehiagorengana zabaltzean.
Bordaxuri (1952) tragediak ere arrakasta itzela izan zuen. Horren antzezpen baten zatiak eta Larzabalen azalpenak biltzen zituen bideo bat ikusi genuen ondoren, telebista kate frantses batean euskaraz azaldutakoa. Jakina denez, Bordaxuri 1782an sortu eta 1821ean zendutako Martin Larralde Ithurbide hazpandarraren goitizena da. Etxaldearen premu edo oinordekoa izanik, aitari etxea eskatu zion, baina aitak ezetz, nahiago baitzuen alabari eman; gainera, aita-semeak emakume gazte berarekin maiteminduta omen zeuden. Liskar bat tarteko, semeak tiro egin zion aitari, baina ez zuen hil. Larraldek berak preso zegoela idatzitako “Galerianoaren kantua” famatu egin da, besteak beste, Pantxoak eta Peiok kantatu dutelako; horren pasarte batzuk Larzabalek bere obran txertatu zituen, testuartekotasunaz baliatuz.
[youtube=http://youtu.be/o44CqcXFo0o]
Etxeberriak aipatu zuen oso zaila izan zitzaiola garaiko antzerkiari eta bereziki Larzabalen obrari buruzko ikerketa zehatza egitea, deus kontatua ez baitzen, eta, beraz, guztia zegoen irakurtzeko eta bilatzeko. Etxez etxe ere ibilia da argazkiak eta datuak biltzen. «Badirudi, bizi izan zutenez, ez dutela kontatzeko beharrik ikusten». Herri teatroaren ikerketan eta biltzean lan handia dago egiteko oraindik ere eta, interesik ez bada, azkenean galdu eginen dela salatu zuen.
Ixabel Etxeberria izan genuen hizlari
otsaila 23, 2015 @ Garazi