Itzultzaileak mintzo: Joseba Sarrionandia

Joseba Sarrionandia: «Euskal idazlea behartuta dago itzultzaile izaten»

Hasi aurretik, esan dezagun ez genuela Sautrelakoen asmoen berri honako elkarrizketa hau prestatzeari ekin genionean. Denboran ezin atzera dezakegu, ordea, eta, beraz, barka norbaitek nolabaiteko saturazioa sentituko balu.

Beste elkarrizketatu batzuei buruz ere esan dugunez, datu biografiko gutxi behar ditu Joseba Sarrionandia Uribelarreak (Iurreta, 1958). Sarean hamaika artikulu eta bibliografia dugu, hala nola, Koldo Izagirrek kaieretarako idatzitakoa eta Amaia Serranok ELHrako egindakoa, eta liburu formatuan aurki dezakegu, besteak beste, Aitzpea Azkorbebeitiaren Joseba Sarrionandia: irakurketa proposamen bat (Labayru, 1997). Elkarrizketak ere ez dira gutxi izan; hor ditugu, esaterako, hAUSnART aldizkarian Gorka Bereziartuak eta Andoni Olariagak egindakoa eta berrikiago Maria Colerak gurera ekarri zuena. Besteak beste.

Alta, guk gureari eutsi eta iurretarraren itzulpen jardunean jarri nahi izan dugu arreta. Bereziki interesgarri zaizkigu egin dituen itzulpenak eta jardunari buruzko gogoetak, hitzaurre, elkarrizketa eta aldizkarietan plazaratutakoak. Horren harira, ezin aipatu gabe utzi Aiora Jakak egindako ikerketa (horri buruzko zertzeladak hemen). Aldizkarietan kaleratutako hamaika itzulpenez gainera, Sarrionandiak hauek euskaratu ditu: Lur eremua (1983), Hamairu ate (1985), Marinela (1985), Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak (1985), Hezurrezko xirulak (1991), Galegoz heldutako poemak (1991), Marinel zaharraren balada (1995) eta Manuel Bandeira. Antologia (1999).

Gure eskerrik beroenak helarazi nahi dizkiogu elkarrizketatuari. Irakurleoi, on dagizuela.

Izuen gordelekuetan barrena berrargitaratu dute orain gutxi. «Esaten dute poeten lehen bildumak poeta horren mundu osoa gordetzen duela dagoeneko», esan zuen aurkezpenean Harkaitz Canok. Zurean hala gertatzen dela uste duzu?

Ba, igual bai, intentzioak han daude. Idaztea bilaketa bat da eta asmoak lehenengo liburutik nabarmentzen dira beharbada. Gero, liburu bakoitza zirkunstantzia batzuen ondorioa da, eta poesia idazteko esfortzua aldiro zerbait berri aurkitzeko asmoarekin egiten duzu. Kartzelako poemak beste zirkunstantzia eta plan batekin idatzi ziren, eta berdin ondokoak. Gaur egun, nik Hnuy-ko poemak hurbilago sentitzen ditut.

           

Atzera egiten badugu, Pott bandarekin poesia soziala baztertu zenuen.

Poesia soziala deitzen zena prebisiblea eta erretorikoa bihurtu zen, eta desintoxikazio apur bat behar zen. Gabriel Arestiren poesia lorpen handi bat izan zen hirurogeiko hamarkadan, lengoaiaren aldetik ere bai, baina hamar urte geroagoko epigonoak nahiko gogaikarriak ziren. Aldaketa politikoen zain geunden denak eta politikatik ez zetorren espero genuena. Orduan, poesia sozialetik apartatzea ez dut uste poesia soziala ukatzea izan zenik, baizik beste alde batetik bilatzea aurrerabidea, poesia espiralean bezala hazten delako.

 

Niari buruz idazteari ere gaitzesgarri iritzi zenioten.

Gabriel Arestik berak nitasun azkarrarekin idazten zuen, profetaren tonuarekin. Bestelako poesia ere, konfesio sentimentalaren nitasunetik egiten zen. Bernardo [Atxaga] izan zela uste dut ikuspegi hori zeharo aldatu zuena, gure belaunaldiko poesia liburu ederrena den Etiopiarekin. Jainkoaren heriotzaren eta eguneroko bizitza esplikatzeko lengoaiaren ezintasunaren ondorioa da poesia hori. Beste hizkuntza batzuetan idatzita zegoen, nitasun enpirikoa Baudelaire, Rimbaud eta enparauekin arrakalatu zelako, euskaraz Etiopian sentitu nuen nik batez ere lengoaia herratu hori protagonista zela.

 

Subjektu lirikoa desagertzeaz ari zara, baina zure ahotsa nabarmena da liburuz liburu.

Nitasun negatiboarekin idazten dut poesia, irakurleak bestela interpreta dezakeen arren. Nitasun negatibo hori aniztuz, eta poema gehienak beste batzuek esaten dituzte. Nire subjektu lirikoak Edgar Lee Mastersenenak bezalakoak dira.

Poesia sozialetik apartatzea ez dut uste poesia soziala ukatzea izan zenik, poesia espiralean bezala hazten delako.

 

Irakurlearen parte hartze aktiboa eskatzen dute zure testuek. Bilatutako zerbait da?

Irakurleak osatzen du liburua. Ni saiatu naiz horren kontzientziarekin idazten, interlokutore aktiboaren ideiarekin, ze testua ez da amaitzen argitaratzen denean.

            Hori nik, idazten dudalako baino gehiago, irakurtzen dudalako dakit, ze besteen liburuak markatzen ditut edo apunteak zirriborratzen ditut orrialde bazterrean. Irakurtzea, idazteko modu bat da. Erosoagoa, gainera, editorearen edo publikoaren presiorik gabe, hainbesteko ardurarik gabe. Idazlearen ikuspegira itzulita, berriz, idazlearen imajinazioan irakurlea da idazlearen benetako pertsonaia bakarra. Eta parekotzat hartu behar du, ezin diozu testua ahora mastekatuta eman tontoa balitz bezala. Pertsona informatu eta inteligentetzat hartu behar duzu, zure jolasa onartzeko prest dagoen arren.

 

Parte hartze horren adibide bat da erreferentziez eta testuartekotasunez josita daudela zure obrak. Badirudi beti zerbaitek ihes eginen diola irakurleari.

Beste testuekin lotuta sentitzen ditut nireak, dialogoan. Liburuen arteko elkarrizketatzat har daiteke literatura guztia. Topikoa da, idazten norbera hasi orduko, gehiena ja idatzita zegoela, eta hala ere hor ari gara. Egindako material hori guztia erabiltzeko eskubidea dugu eta ahal duguna aportatzeko obligazioa. Lehengoa banintz bezala eta modu naif batean baino, saiatu naiz konplexutasun apur batekin idazten.

Joseba Sarrionandiak euskaratutako lan batzuk.

Idazketak lagun izan du beti itzulpena zure kasuan. Eliot, Coleridge, Pessoa eta Bandeira liburu formatuan ekarri dituzu, adibidez. Zer da gehiago, autore horiek zeureganatzeko modu bat edo euskal letrak janzteko saiakera?

Euskal idazlea behartuta dago itzultzaile izaten. Babaloreak ginateke Charles Péguyren estilokoak bagina, harrotasunez esaten zuenean berak literatura frantsesa besterik ez zuela irakurtzen. Literatura frantsesa edo espainola harrokeria zilegi egiteko moduko handiak dira, beharbada. Euskal idazleek ezin dugu ahaztu literatura frantsesa, espainola eta gainerakoak ere geureak direla, eta Brendan Behan eta Mohamed Xukri eta Paul Auster. Beraz, Charles Péguyrekin baino konformeago nago Johann Wolfgang Goetherekin: beste hizkuntzak eta beste literaturak ezagutzen ez dituena bere hizkuntzari eta bere literaturari buruz ere ezin da oso jakituna izan.

 

Jarraian eman duzun arrazoiketarekin, hasierako baieztapenak baino egokiagoa dirudi “Euskal idazlea behartuta dago munduko literaturen irakurle izaten” esateak; zergatik diozu, bada, “itzultzaile”?

Irakurlea izan behar da, jakina. Baina gurea bezalako kultura txiki atzeratuetan idazlea itzultzailea ere izaten da, eta gauza gehiago, herri pobreetako musikoak musiko-orkestra izaten diren bezala. Igual gero eta gehiago joko da lanaren espezializaziora, ofiziozko itzultzaile asko dago ja, baina euskal idazlea literatura unibertsalaren harreraren arduraduna ere bada oraindik, hurbilketaren eragilea. Beste hizkuntzetako idazleak euskarara ekartzea adeitasuna ere bada, euskal idazleek berez asumitzen duten elkartasun jarrera bat: Gabriel Arestik itzuli zituen Lau Kuarteto eta beste gauza asko, Jon Alonsok Cortazar edo Saramago, Eduardo Gil Berak Odisea, Gerardo Markuletak eta, egunotan ere, poesia kaierak aurkeztu direnean Koldo Izagirrek itzuli du Carlos Drummond de Andrade, Itxaro Bordak Maria Mercé Marçal, Anjel Lertxundik Eugenio Montale, Iñigo Aranbarrik Aimé Cesaire, Harkaitz Canok Anne Sexton, Angel Errok Emily Dickinson…

 Euskal idazleek ezin dugu ahaztu literatura frantsesa, espainola eta gainerakoak ere geureak direla.

 

Anaitasuna aldizkariko artikulu batean honela zenioen 1980an: «POTT 3 aldizkarian ‘Itzulpena eta traizioaren praktika’ deituriko idazlan bat argitaratu zen literatura nazionalaren mitoa salatzen eta euskal literaturaren apologismo berria kritikatzen. Hantxe gogoratzen zen bezala, arras harrigarria da itzulpen literarioen eskasia, izan ere, hamar urte hauetakoak ez dira dozena erdiren bat baino gehiago». Zer iritzi duzu gaur egungo literatur itzulpenen ekoizpenaz?

Berri ona da ikustea euskaraz irakur daitezkeela hainbeste liburu, Mala Stranako ipuinak edo Lisboako setioaren historia bezala, ez dakit zenbat. Eta ez kantitatea bakarrik, kalitatea ere harrigarria da, Queneauren Estilo ariketak ondo itzultzeko behar dena. Badakit gai horretan murgildu eta, modu kritiko batean begiratuz gero, arazoak izango direla hor lanean ari zaretenontzat, eta zeregin asko oraindik, baina kanpotik eta galdetzen didazun moduan, 80tik hona arteko aldaketaz, ba, alde ederra dagoela besterik ezin dizut esan. Gu erdaraz sartu behar ginen literaturaren errepublika horretara, orain euskaraz ere posible da. Literaturaren itzulpen lanean ari dena ezin da autokonplazientea izan, baina nik, kanpotik, ezin dut esan baizik eta asko egin dela aurrera eta irakur dezakedana baino gehiago aurkitu dudala itzulita.

Artikulu berean eta besteren batean «orijinalarekiko begiramena» salatzen zenuen. Zuk itzulpena kreaziotzat duzu, autorearen autoritatea gaitzesten duzu.

Ez, baina idazkera arautu bat ere ez genuen oraindik. Frankismoaren zulotik irtenda, euskal idazlea itzultzailea izatera behartuta zegoen, esan bezala, eta itzulpenaren literaltasuna bai, baina gure hizkera ez zegoen oraindik literaltasun askotarako. Itzulpena derrigorrezkoa eta ezinezkoa zen momentu hartan, beste gauza asko bezala. Idazkera arautu hori eta lengoaia literario zabal hori sortzea zen inportantea eta urgentea. Itzulpena beharrezkoa zen, baina ez hiperhizkuntza nagusien artean egiten zen bezala, teknikoki, euskarara itzultzaileak gehiago ipini behar zuen bere partetik, bere ausardiatik, euskara erregulatu gabe zegoelako. Gabriel Arestik Decamerone Ttipia tipia lapurtera klasikoz itzuli zuenean, esate baterako, euskara literario bat asmatzen ari zen eta heterodoxia ariketa bat egiten aldi berean. Itzulpen literarioak euskararen normalizazioan ezinbestekoak izan dira. Beste literaturei begira hazi da gurea, baina, ondo errepasatzen baduzu, hala hazi dira munduko literatura guztiak. Itzulpena bigarren edo hirugarren gradukoa ere izan daiteke: Homero eta Hesiodo itzuliz egin zituen Virgiliok bere obrak, latina bihurtuz kulturaren hizkuntza. Virgilio, gero, italieraz ipini zuen Dantek. Boccaccio imitatuz legitimatu zuen Geoffrey Chaucerrek ingeles idatzia Ingalaterran frantsesa eta latina nagusi ziren sasoian.

 

Moroak gara behelaino artean? saiakeraren gaztelaniazko itzulpenean 200 orrialde inguru gehitu zenituen gaztelaniazko irakurlearen ulermenaren mesederako. Ez al da hori autorearen autoritatea baliatzea?

Bai, klaro. Liburu hori euskaraz idatzi nuen lehenengo, irakurle euskaldunarentzat, baina gero erdarazko bertsioa egiteko orduan, gogoan nuen interlokutorea diferentea zela eta, gauza bera adierazteko, beste informazio eta erreferentzia batzuk eman behar nituela sentitu nuen.

 

Horren harira, noiz arte jarraitu beharko dugu euskaldunok geure burua esplikatzen? Behar bat da edo gaitz endemikoa?

Hola da, ez? Behar endemikoa, baztertua izateko gaitza gure gainetik kentzen ahalegintzeko beharra. Baitezpadakoak gara, prekaritatean bizi den kultura bat egiten dugu eta, seguru asko, luzaroan gertatuko da hori.

            Maratoi korrikalariak gara ezinbestean. Askatasunak esfortzua eskatzen du alor guztietan. Gogoratu Sadeko markesak esaten omen zuena Frantziako iraultzaren kariaz: «Encore un effort si vous voulez être vraiment républicains!».

            Homosexuala bazara, zeuk esplikatu behar duzu zeure arazoa, besteak normalak direlako, normalak direla pentsatzen dutelako behintzat, eta eroso bizi direlako zu baztertuz. Zeu zara beraz berezia eta markatua. Konpentsazioa da, jende normal horrek ezagutuko ez dituen plazer batzuk ezagutzen dituzula beharbada.

            Euskaldunok ere badugu atsegin sekretu bat, Prahako beste idazle hark Caramabluko urrea deitu zuena, baina altxorrari ez zaio ahaleginik gabe eusten. Mirabetza onartzen baduzu bakarrik sentituko zara eroso, arduragabezian.

Argitaratu gabe geratu zen poesia unibertsalaren beste bilduma bat baina poeta guztiak apokrifoak zituena, Poesia imajinarioa titulukoa. Liburu horrek zerikusi gutxi zuen itzulpenenarekin, itzulpengintzaren parodiatzat har daitekeen arren.

 

Kolaborazioan ere egin duzu zenbait testuren itzulpena, hala nola, Hamairu ate liburukoak Mitxel Sarasketarekin batera, eta Susa aldizkarian kaleratutako Bobby Sandsen poemak Ruper Ordorikarekin. Nolakoa izan da kolaborazio-lan hori?

Mitxel Sarasketarekin, preso geundela Herreran, denbora-pasa bat izan zen umore beltzezko ipuinok itzultzea, berak batzuk nik beste batzuk, batak bestearena errebisatuta. Ruperrekin ere gustura egin ditut gauzak, Bobby Sandsen hori ez dut gogoratzen, igual nik poema batzuk itzuli nituen eta berak beste batzuk, ez dut liburu hori ezagutzen, baina Ruperrekin asko ikasi nuen Memoriaren mapan egiten, detaile asko seinalatzen dituelako. Nik itzulpen lana kolaborazioan Moroena egin dut batez ere, Javi Rodriguezekin, bera pertsonalki ezagutu gabe, baina gaia interesatzen zitzaion eta laguntzaile ona izan zen testua bera osatzeko orduan. Gero, liburu horren bertsio katalana Ainara Muntek egin zuen, itzuli ahala datu guztiak konprobatzen dituena eta, uste dut, berari esker liburuaren edizio hoberena katalana dela.

 

Izkiraturik aurkitu ditudan ene poemak bilduma aitzindaria da, hala nola autore kanoniko eta bazterrekoak maila berean kokatzen eta itzulpen apokrifoak eta sortzaileak uztartzen dituelako. 2006an berreditatu zuten. Nola ikusten duzu orain liburu hura?

Ba, itzulpen moduan, orain lotsa apur bat ematen dit, zeren itzulpen oso onak argitaratzen dira gaur egun, bestelako oinarri batzuekin, literaltasuna posibleagoa denean, itzultzaileak askoz hobeto prestatzen direlako eta gure hizkuntza arautuak ere asko aurreratu duelako azken hogeita hamar urteotan. Susakoak argitaratzen hasi diren bilduma hori, esaterako.

          Horien alboan, liburuotakoak jolas literario bat dira, autore bakoitzari begirapen handirik gabe, itzulpena beste zerbaiten zerbitzuan erabiltzen delako, eta uste dut euskal idazle bakarti zokoratuaren tradizio unibertsala asumitzeko gogoarekin esplikatzen direla.

          Estilo horretako bi liburu argitaratu nituen, Izkiraturik aurkitu ditudan ene poemak hori eta gero Hezurrezko xirulak. Eta argitaratu gabe geratu zen hirugarren bat itxura berekoa, poesia unibertsalaren beste bilduma bat baina poeta guztiak apokrifoak zituena, Poesia imajinarioa titulukoa. Ruperrek kantatzen duen “Lera zakurren balada“, esate baterako, liburu horretakoa da. Liburu horrek zerikusi gutxi zuen itzulpenenarekin, itzulpengintzaren parodiatzat har daitekeen arren, eta asko irakurlearekiko josteta literarioarekin, simulakroarekin aurreko biak bezala, gure betebehar ezinezkoekin eta nitasun enpiriko arrakalatuarekin. Hor daude, esandakoa, literatura unibertsalean partaide sentitzea eta idazle bakarzale baztertuaren jendetza bihurtzeko fantasia.

Eider Rodriguezek bere tesian dio itsasoa darabilzula borroka armatuaz mintzatzeko, itsasoarekin lotura duen iruditeriaren atzean ezkutatzen dela nia. Irakurri duzu tesia? Zer irizten diozu irakurketa horri?

Orrialde batzuk bai, baina ez dut irakurri oraindik, sentsazio arraroa ematen didalako. Eiderrek bidali zidanean idazlana, bere ipuin liburu berri bat zela pentsatu nuen, oso onak iruditu zaizkit aurrekoak, eta irakurriko nukeen. Niri behatzailea izatea gustatzen zait, enfokatzen banaute deserosoa egiten zait. Itsasoa erabili dudala borroka armatuaz hitz egiteko, ez dut uste, alegoriarik ez dut idatzi nahi izan behintzat, baina Eiderrek narradore sena du eta badaki zertaz ari den. Bere ipuinetan bi istorio daude, kontatzen dena eta kontatzen ez dena. Ipuin literario klasikoan bikoitza izaten da, istorio bat kontatzen da beste istorio bat estaliz, harik eta, Poeren ipuinetan esate baterako, istorio ezkutua deskubritzen den arte ustekabean, amaieran, eta halaxe ixten da ipuinaren egitura. Ipuin modernoagotan, Eiderrenetan adibidez, kontatzen denaren eta kontatzen ez denaren arteko tentsioa mantentzen da, baina sorpresarik gabe, amaierarik gabe, ezkutatzen dena ez delako akaberan ere esplizituki adierazten. Inpresio hori ematen didate behintzat Eiderren ipuinek, eta interesatzen zaizkidan beste narrazio askok, inportanteena ez zaidala esplikatu, hitzez hitz behintzat. Lagun izoztuan ez da borroka armaturik aipatzen, testuan ez dago alegoriarik, kontzienterik behintzat, baina gai horren ausentzia oso presente dago beharbada. Irakurleak hor borroka armatua azalduko dela jakin-mina duela jakinda, laurehun eta piko orrialdetan ia ez aipatzea, kabronada hutsa dela pentsatuko du baten batek, igual. Niri kontatzen denaren eta kontatzen ez denaren arteko tentsioa interesatzen zait, eta irakurle horrek gai horri buruz ere hausnartzea eta horixe, galderak egitea.

 

Badituzu “Itsaso debekatuak”eko galderen erantzunak?

Ez dakit, baina horrela galdetuz gero, hirugarren pertsonan ematen diren arren galderetako subjektuak, horiek geu izan gaitezkeela pentsa daiteke. Gu nor garen? Gu asko izan gaitezke aldi berean, subjektu politiko edo kultural desberdinak, idazkeraren eta irakurketaren subjektuak ere izan gaitezke, geure bidaiaz galderak egiten.

 

Duela gutxi Larraitz Ariznabarretak, Martin Ugalderi buruzko Literatura eskola batean, esan zuen Euskal Herria erbesterik gabe beste zerbait izanen zela; gauza bera esan daiteke literaturaz ere, ezta?

Egia da, gure historia kartzelarik eta erbesterik gabe ezin da konprenitu. Ez gara oso bereziak horretan, zoritxarrez, hala-hola ibili da beste herri asko ere munduan.

 

Hizkuntzaz ere gogoeta franko egin duzu, eta hein batean zeure hizkuntza sortu duzu, hibridoa eta aldi berean propioa.

Bazterketaren kontrako eta normalizazioaren aldeko borrokaren sasoia tokatu zitzaidan, hizkuntza arauturik ez zegoen oraindik, hatxeak zirela eta ernegatzen zen jendea, eta, eraren batean, idazkera literarioa zabaltzen ahalegindu gara, jende askoren lana izan da hori. Gustatu zait material horrekin behar egitea, kontsumismoaren sasoian: produktu guztiak agortzeko modukoak, pribatuak eta garestiak diren artean, hizkuntza ezin agortuzkoa da, komunala eta dohainekoa…

 

Arazoa, nire ustez, desoreka orokorra da, eta literatura ere botere harremanen hara-hona horretan harrapatuta dagoela. (…) Nire ustez ez goaz onetik, ondo etorriko litzateke aldaketa handi bat, baina mentalitate eta aldarte aldaketa behar da horretarako.

 

Literaturari buruzko jardun zabalean ugariak dira bai euskal autoreei buruzko aipamenak bai euskaldunak ez direnei egindakoak. Maila berean agertzen zaizkigu, ez dira bi plano.

Ados nago Harold Bloomekin dioenean idazle bakoitzak bere aurrekariak asmatzen dituela. Nik neure kuadrilla daukat, Pierre Topet Etxahun eta Jean Rhys, Salarrue eta Isaak Babel, eta halako beste asko, eta izaten ditugu eztabaida batzuk kuadrillan, baina ez gara aritzen ez norgehiagokan, ez lokalaren eta unibertsalaren arteko elkarrezintasunik bilatzen.

 

Jendarteak (irakurleek, instituzioek, akademiak…) norgehiagokan jartzen zaituztetela sentitzen duzu, ordea?

Ez dakit, normala halako tentsioak izatea, inpresio desberdinak izatea eta oreka bilatu beharra. Arazoa, nire ustez, desoreka orokorra da, eta literatura ere botere harremanen hara-hona horretan harrapatuta dagoela. Gaur eguneko gizartea oso konpetitiboa da alor guztietara. Darwinismoa zientzia naturala da, gertatzen diren gauzen behaketa, baina ekonomian, politikan edo kulturan gertatzen dena praktika bat da. Norgehiagoka eta kontsumismoa, espektakulua ere ez da oso polita. Nire ustez ez goaz onetik, ondo etorriko litzateke aldaketa handi bat, baina mentalitate eta aldarte aldaketa behar da horretarako.

 Besteak beste, katalanez, ingelesez, alemanez eta espainolez kaleratu dituzte haren liburu batzuk.