Titulurik luzeena zen aurtengo Literatur Eskolako afixan: Katalina Eleizegi eta Katalina Erauso. Genero eta nazio identitateak euskal antzerki modernoan. Hala etorri zen Amaia Alvarez Uria Gasteizko Ignacio Aldecoa kultur etxera, pasa den larunbatean, azken urtetan landutako tesi anbiziotsua aurkeztera. Eleizegi (1889-1963) antzerki idazlea izan zen eta Erauso (1585-1650), berriz, erdi moja soldadua; biak sortzez donostiarrak zirela eta izena kenduta, beste zerbaitek ere lotzen ditu: Eleizegik bere azken lanean –Erauso Kateriñe, 1962– erabili zuen Erausoren figura eta bizitza. Alvarez-Uriak hiru ardatzetan banatu zuen hitzaldia: nazio identitatea, genero identitatea eta euskal antzerki modernoa. Bi emakumeen bizitza eta lanetan hiru eremuak landu daitezke.
Sarrera eginda eta antzerkia aitzakiatzat hartuta, eta Mari Luz Estebanen esanari jarraiki, hots, subjektu haragiztatuak garela eta gorputzarekin identitatea osatzen dugula, manoseo-moment bat proposatu zigun, “esnatze ariketa” bat, Alvarez-Uriaen esanetan; hirunaka jarri eta elkarren gorputzak esnatzea, hankak, burua, besoak astindu eta gorputzari igurtziak ematea. Gorputza berotu ondoren ekin zion testuingurua marrazteari. Zein zen egoera soziopolitikoa XX. mendeko lehen bi herenetan? Zer zen euskal emakume izatea? Gure aurrezagutzak eta hipotesiak jakin nahian lanean jarri gintuen berriro, oraingoan buru-beroketan. Besteak beste, antzerki modernoaren, transgeneroaren eta Eleizegiren inguruan mintzatu ginen taldeka, eta batzuk lotsagorritu egin gintuen, beste behin, gure ezjakintasunak.
Kortatuk kantatu baino lehenago, “Jaungoikoa eta lege zaharra” EAJren sorrerako nazionalismoaren leloa izan zen. Horiek ziren, finean, euskal nazionalismoaren bi zutabeak, fedea eta legea. Diskurtso hegemonikoen artean zegoen, hain zuzen, Sabino Aranarena, baina baziren Europatik zetozen korronteei jarraitzen zieten espainiar eraginak ere, Gregorio Marañón eta Ortega y Gasset kasu. Lehenak aunitz hitz egin zuen patologia sexualei buruz, eta berak aipatu zuen lehenengoz intersexualitatea. Jakina, ez zuen goraipatzeko egin, heterosexualitatetik urruntzen ziren praktika guztiak gaixotasun gisara sailkatzen baitzituen. Biología y feminismo idatzi zuen 1920an, zientziaren egiei jarraitzeko eta feminismoaren arriskuez ohartarazteko. Maternidad y feminismo kaleratu zuen, berriz, 1926an, emakume modernoekin kontuz ibiltzeko aholkatzeko.
Ortega y Gassetek jarri zituen nazionalismo espainolaren oinarriak. 1926an (a ze kointzidentzia!) Sobre el amor lana argitaratu zuen, generoaren bereizketari buruzkoa; gizonek eta emakumeek izan behar zituzten rolak azaltzen eta emakumeek eremu pribatuan geratu behar zutela aldarrikatzen zuen. Garai hartan, ordea, emakume abangoardista asko ari ziren plazara ateratzen. Halaber, Concepción Arenal idazle galiziarrak zirrikitu bat zabaldu zion emakumeen sozializazioari, eskatzen baitzuen emakumeek eremu publikoan lekutxo bat izan zezaten. “Ama soziala” proposatu zuen: emakumeek ama izan behar zuten, bai, baina kalean ere izan zitezkeen ama.
XX. mendearen hasiera krisi garaia izan zen, aurreko mendetik zetorren industrializazioaren booma gertatu baitzen, besteak beste. Langile borrokari loturiko sozialismoa jorratzen hasi ziren lantokietan. Tradizioaren eta modernitatearen arteko talka gertatu zen, modernismoak auzitan jarri baitzituen ohiturak eta lehengo moldeak. Halaber, emakume abangoardista espainiarrek erresistentzia zerabilten hegemonia tradizionalaren aurrean. Rosa Chacelek idazketaren bidez (Esquema de los problemas prácticos y actuales del amor, 1931) aurre egin zien Ortega y Gasset eta Marañónen tesiei. Maruja Mallo sortzez galiziarra pinturaz baliatu zen joera tradizional eta betiko rolak iraultzeko, azpiko koadroek erakusten dutenez. Ariketa gisara, Aurelio Artetak eginiko margoekin alderatu genituen horiek, garaiko Euskal Herriko emakumea nola islatzen zuten ikusteko.
Goiko margolanak Aurelio Artetarenak dira, garaiko gizartearen erakusle. Azpikoak, berriz, Maruja Mallorenak.
Antzerkia gizartearen adierazle
Europatik zetorren tradizionalismoaren ildotik, pentsamendu hegemonikoa oso gogor zegoen Espainian; aldi berean, ordea, abangoardismoak gero eta ekintzaile gehiago zituen. Tentsioa, beraz, nabarmena zen. Euskal Herrian literaturak talka hori jaso zuen. Aranak berehala ikusi zuen antzerkia oso propaganda ona zela ideia politiko nazionalistak sustatzeko, eta horretaz baliatu zen. Azkuek haren lanarekin jarraitu zuen. Alvarez-Uriak esan zigunez, beraz, XX. mendeko lehen bi herenetan bereizi egin beharra daude antzerki nazionalista (gaztelaniaz idatzia eta batez ere Bilbo inguruan) eta euskal antzerkia (ohitura zalea, abertzalea, euskaraz idatzia eta batez ere Donostia inguruan).
Bigarren multzo horretan aipatu behar dugu Marcelino Soroa; komedia egiten zuen batez ere, arketipoekin, eta ikusleei begirakoak izaten ziren. Baserritarrak ziren bereziki antzerki ikusleak, harik eta Euskal Iztundea heldu zen arte. Abelino Barriola Donostiako Udaleko zinegotziak katedra bat sortu zuen eta Toribio Altzaga jarri zen buru. Urtero antzezlan-txapelketa bat antolatu zuten eta irabazleari Santo Tomasetan antzezteko aukera ematen zioten. Horiek ikustera burgesia joaten hasi zen, eta horrek ere antzerki moldea aldatu zuen. Esan daiteke Altzagarekin euskal antzerki modernoa sortu zela; ikuspuntua zabaltzen saiatu zen, eta kanpoko obraren bat itzuli zuen, baina ez zuten arrakasta handirik izan, eta utzi egin zuen. Gerora, Maria Dolores Agirrek jo zuen itzulpenaren bidetik, gerra ostean katedraren buru jarri zenean, baina oso sendo eutsi zion joera tradizionalari.
1960ko hamarkadara arte tradizioaren eta modernitatearen arteko antzerkia egin zela esan daiteke, eta handik aurrera ekin ziotela beste eredu batzuk lantzeari: berritzaileagoak, abangoardistak, herritar-iraultzaileagoak. Jarrai antzerki taldea erabakigarria izan zen aurrerapauso horretan. Antzerki zuzentzailearen postuan emakumerik egon ez arren, baziren arte-adierazpen horretan ari ziren andrazkoak. Maria Dolores Agirre kudeaketan ibili zen, eta Tene Mujikak hiruzpalau obra idatzi zituen, batez ere haurren heziketari eta haiekiko maitasunari buruzkoak, nahiz eta euskararen aldeko lanak ere izan. Katalina Eleizegik bestelako irudi batzuk sustatu zituen bere antzezlanetan: zazpi obra idatzi zituen, gehi ezagutzen ez dizkiogunak.
Nazioa eta generoa eskutik helduta
Jarraian, berriako bi artikulu eztabaidatu genituen: Xabier Gantzarainen Euskal eta Idurre Eskisabelen Olentzero. Horietatik tiraka gogoeta laburra egin genuen euskalduntasunaren eta genero-rolen inguruan, talde baten kide izatearen eta bereizgarri azpiratzaileen inguruan, gizartea auzitan jar dezakeenaren eta gizon ez-izatearen inguruan. Bi eztabaidetan galdera komuna atera zen: non dago muga?
Horri loturik termino bat: WASP, White Anglosaxon Protestant. Zuria, inperioaren aldekoa eta erlijiosoa. Hori da boterea, erreferentzia, zentroa. Kultura jakin bat, jende multzo jakin bat, beste guztien aldean, gainean. Intersekzionalitatea aipatu zigun orduan Alvarez-Uriak; “ikuspegi teoriko horrek generoa, etnia, klasea edo sexu joera, beste kategoria sozial batzuk bezala, naturalak edo biologikoak izan beharrean eraikiak direla eta elkarrekin harremanetan daudela azpimarratzen du”, Lucas Platero (Intersecciones: cuerpos y sexualidades en la encrucijada, 2012). Elkar gurutzatzen dira, beraz, nazio identitatea eta genero identitatea, eta gorputz bakoitzean gertatzen da gurutzatze hori. Identitate eta kategoriei buruz mintzatzerakoan hori oso aintzat hartzekoa dela adierazi zuen Alvarez-Uriak.
Nazioaren eta generoaren arteko intersekzionalitateaz mintzo den liburu erreferentziala da Gender & Nation, Nira Yuval-Davisena (liburuaren azala bera oso sinbolikoa da: Frida Kalhoren autoerretratu bat da, eta tradizioaren eta modernitatearen arteko talka irudikatzen duela esan daiteke, bien artean emakumea agertzen zaigula). Emakumeek nazioa sortzen/erakitzen eta berreraikitzen dute, baina nondik egiten dute lan hori? Nola? Hainbat modutan: hasteko, biologikoan; bestela esanda, umeak izaten. Nazioa eraikitzeko beste modu bat da berau iraunaraztea, hain zuzen ohiturak, baloreak eta hizkuntza transmititzen dituztenean. Jardun hori oso garrantzitsua da, eta, nolabait, euskal idazle guztiek egin dute. Hirugarren modua plano sinbolikoan datza, aberriaren irudikapenarekin lotua. Hori Aranaren Libe antzezlanean azaltzen zaigu, nazioaren alde egiten baitu emakume protagonistak, interes kolektiboaren alde, partikularraren kaltetan, noski. Garai batean purutasuna eta ohorea izan ziren betebehar emakumeentzat, eta hortik martiri izatera pasatu ziren, sakrifizioaren diskurtsora.
Nolakoa izan behar zuen XIX. mendean euskal emakumeak? Galdera horri erantzuteko Emilia Pardo Bazánen hitzak (1892) ekarri zizkigun Alvarez-Uriak, kanpo begirada bat, alegia. Honela dio “Espainiako emakumeen deskribapena” helburu zuen testuak:
“No se parece en nada a la española tal como se figuran los extranjeros, apasionada, semi-árabe. Al contrario: la mujer de Vizcaya, Guipúzcoa y Álava es una figura de líneas severas, hasta podría decir ásperas y rudas, y una de las hembras más morales de Europa (…) en su frente y en sus pómulos se lee una tenacidad inquebrantable (…)
Su honestidad parece temperamental, pues hay quien afirma que muchas campesinas eúskaras son enteramente insensibles a la pasión amorosa, y se casan porque entienden que es un deber constituir familia, y porque aspiran a la maternidad, que no comprenden fuera del matrimonio, en el cual su fidelidad y honradez (…) son absolutas (…)
Y la mujer eúskara, helada en el terreno pasional, se muestra ardorosa en el político, cuando supone vulneradas sus tradicionales creencias.”
Hori kanpo begiradari dagokionez, aski esanguratsua dena. Barne ikuspegia Aurelio Artetaren koadroekin jaso dugu, eta askotariko ikuspegia ematen digute. Bertan, eremu publikorako bi aukera agertzen zaizkigu, bata erromeriak (senarra aurkitu eta ama izateko) eta bestea mitinak (eremu politikoan bai sutsua emakumea!). Emakume Abertzale Batza taldea sortu zuten 1922an, EAJren mendekoa. Eremu eta denbora jakin batean oso mugimendu arrakastatsua izan zen. Haietako batzuk atxilotu egin zituzten, mitinetan esandakoengatik, eta askatu zituztenean EAJk omenaldi bat egin zien, goiburu honekin: Homenaje a la madre vasca. Artean emakume haiek ez ziren ama, beraz, berbideratze baten gisan hartu behar dugu hori; ez ziren politikariak, haiek, politika egiten bazuten ere, amak ziren oroz gainetik.
Antzerki-lanek emakumeek nolakoak izan behar zuten adierazten zuten, odol garbia bermatzeko euskaldunekin ezkondu beharra, kasu. Bide okerretik jotzeak (neskazahar geratzea edo alargun geratu ondoren berriz kateatzea) zituen ondorioak eta bide onak zuen saria erakusten zuten. Horrela, bada, Altzaga, Arana, Viar, Barriola, Agirre, Labaien eta beste antzerkigile batzuen testuetan ageri diren emakumeek ez dute beren bizitza-eredua aukeratzen, eta erabakitzekotan, txarrerako izanen da, ondorioek ongi erakutsiko dutenez. Beste aldean ditugu Eleizegiren lanak.
Bi Katalinak
Erauso neba-ahizpa askoko sendian sortu zen, eta lau urterekin bidali zuten komentura. Han ikasi, eta moja sartzeko adina heldu zitzaionean (12-15 urte), ihes egin zuen. Gizon jantziak egin zituen eta hainbat lanetan ibili zen morroi. Merkantzia ontzi batean Ameriketara joateko aukera izan zuen, eta hala hasi zen ozeanoaren bestaldean, merkatari, baina berehala sartu zen soldadu, Espainiako inperioaren alde. Oso liskarzalea eta joko zalea zen. Soldadu ez zebilenean ere bi pertsona hil zituen jokoak bultzaturik. Bi bertsio daude horri buruz: batzuek diote neba hil zuela liskar batean, neba zenik jakin gabe, eta besteek, berriz, zauritu egin zuela diote. Flirteoren bat izan zuen emakumeren batekin, eta horrek ere arazoak ekarri zizkion. Alta, libratu egin zen, batez ere apaiz bati emakumea zela aitortu eta birjina zela egiaztatu zutelako; gainera, erdi moja izana zen eta inperioaren alde borrokatu zen. Madrilera joan zen eta pentsioa eskuratu zuen, baita fama ere. Baina Mexikora alde egin zuen berehala, eta lasaiago antzean aritu zen merkatari.
Berari buruz mintzatzean, bai transgeneroaren bai desio lesbiarraren gaiak azter ditzakegu, eta hala aztertu dira XVI. mendetik gaurdaino. Hala ere, lehenengoari buruz beti hitz egin bada ere, bigarrenak aldaera nabarmenak izan ditu: bere garaian aitortzen zitzaion emakumeekiko zaletasun hori, baina ondorengo hiru mendeetan ezabatu egin zuten alde hori hari buruz ikertzen zutenek, heterosexual edo asexual bihurtu baitzuten. Katalina Erausok miresmena sortu zuen mugak gainditu zituelako eta onartutako salbuespena izan zelako. Hiru intersekzionalitate azaltzen zaizkigu bere figuran: generoa, sexualitatea eta nazioa. Azken horri dagokionez, Erauso euskaldun sentitzen zen, nahiz eta inperio espainolaren alde egin, eta Ameriketan, euskal sare modukoan hartu zuen babesa. Erausori buruz asko idatzi da ingelesez eta gaztelaniaz, oso gutxi, ordea, euskaraz. Zergatik ote?
Postrerako utzi zuen Alvarez-Uriak Katalina Eleizegi. Donostiarra izan arren, gerra hasierarekin (ez gerraren ondorioz) Lizarrara joan zen, guztia atzean utzirik. Tradizioaren eta modernitatearen artean egon zen, eta gatazka hori bere larrutan bizi izan zuen. Maistra izateko ikasketak egin zituen, gehiago ikasketak izateko irakasle aritzeko baino. Idazle izan nahi zuen. Gerra aurretik, Gipuzkoan, txapelketetara bidaltzen zituen idatziak, eta plazara eramaten zituen. Nafarroan, ordea, ez zuen halakorik egin, nahiz eta idazteari utzi ez. Lanen bat antzeztu zuten, baina herriko eskolan, eremu pribatuan. Alvarez-Uriak jarrera aldaketa horri ez dio arrazoirik aurkitu: “misterio bat da”. Idazleak bronkitis kronikoa zuen, eta aunitz gustatzen zitzaion mintzatzea, bai helduagoekin bai gaztetxoekin. Dokumentazio lan handia egiten zuen antzezlanak idazteko, eta oso jantzia zela esaten da. Erresistentziaren aldeko aldarria egin zuen, eta bere emakume protagonistak tradizionalak baziren ere, erabakiak hartzen zituzten, egin egiten zuten, zain eta begira geratu beharrean. Bere lanetan etsaiaren erasoa eta aurre egitea ageri zaizkigu, eta hiru identitate gatazka: nazioa (Loreti, Yatsu eta Roldan lanetan); generoa (Garbiñe, Gaine eta Erauso Kateriñe); eta klasea (Garbiñe, Brujaseko harilkia eta Erauso Kateriñe). Eleizegik kontuan hartu zuen identitatea ardatz ezberdinek osatzen dutela, lehen aipaturiko intersekzionalitate hori, alegia. Kanpo zein barne gatazkaz beterik ere, hori islatzea lortu zuen.
Amaia Alvarez Uriak interneten du tesia, baina liburuan aterako omen du “bertsio dibulgatiboago bat”. Zain geldituko gara, beraz, bere ikergai anbiziotsuari buruz gehiago jakiteko gogoz. Literatur eskolaren hurrengo zita: Durango, martxoak 16, Gotzon Barandiaranen eskutik.
otsaila 18, 2013 @ Garazi