Migrazioak

Lau urte daramatza Durangoko Plateruena Kafe Antzokiak herriko beste hainbat elkarte eta eragilerekin batera Zilar Astea antolatzen, gai zehatz bat ardatz hartuta euskal kulturgintzak horren inguruan eman duen uzta aletzen eta bultzatzen, diziplinarteko elkarlanaren bitartez. 2010ean Joseba Sarrionandia idazle iurretarraren inguruan estreinatu zutenetik bertatik, Literatura Eskolak urtero hartu du parte egitarauan eta aurtengoan ere ez da ezberdin gertatu. 2013rako hautatutako gaia “Migrazioak” izanik (egitarau osoa hemen), horren bueltan jardun genuen guk ere Durangoko udal liburutegi hain-dotorea-eta-espaziotsua-zela-berririk-ez-neukanean. “Sorterritik urrun. Migrazioak euskal literaturan” izenburupean oso saio dinamikoa prestatu zuen Gotzon Barandiaranek, gaiari heltzeko bi abiapuntu proposatuz: batetik, euskaldunek migratu dutenean izan dituzten bizipenek zer-nolako eragina/isla izan duten euskal literaturan, eta bestetik, zer idatzi dugun guk Euskal Herritik, bertara etorri diren migratzaileen inguruan.

Saioari hasiera emateko beharrezkoa ikusi dugu migrazioa bera definitzea, gutxieneko akordio batera ailegatzea kontzeptuarekin lotzen dugunaz. Sorterritik alde egitearen atzeko arrazoiak analizatzean, uste dut funtsean denok etorri garela bat migrazioa behartua izan ohi dela adostean, behartu izaera horrek larritasun-maila eta jatorri askotarikoak barne hartzen baditu ere. Alegia, sorterritik alde egiteak ez ditu inplikazio berberak izaten baldin eta a) bertan gelditzeak arrazoi politikoengatik eraila izatearen arriskua badakar ala b) sorterria pobrea izanik bertatik at bizibide oparoagoa ateratzeko aukera handiagoa bada. Hain zuzen, zerrendatu ditugun migratzeko zioen artean kopuruari eta ikusgarritasunari dagokionez horiek ziren gehien nabarmentzen zirenetakoak: arrazoi ekonomikoak (diru falta, oro har) eta politikoak (jazarpena). Beste motatako jazarpenak ere aitatu ditugu, hala nola, sexualitateari, generoari edo erlijioari lotutakoak. Erlijioa oinarri duen beste migrazio mota bat litzateke misiolariek egindakoa, kolonizazioarekin eta ondorioz politikarekin ere loturak dituena. Badira beste migrazio mota batzuk hain traumatikoak ez direnak, kasu, migrazio sentimentalak, maite d(it)uzun hori(ek) beste nonbait bizi direlako. Abenturak eta jakin-minak, mundua ezagutzeko irrikak akuilatutako lekualdatzeei dagokienez, oso migrazio mota berezia lirateke, nik neuk gisakoak gertuago ikusten ditut bidaiatik migraziotik baino, izan ere, bizitza osoa munduan zehar alderrai emateak ez zaitu egonkorki lotzen desherri zehatz batekin, ez zara desherri zehatz batean (des)errotuta sentitzen, baizik eta hartu-emanak dituzula askorekin eta horrek bestelako problematika bat eratzen du.

Segidan zuzenean oratu genion euskaldunen bizipenei berei, literaturaren esparruan idatzi zutena aztertuz. Batu ginen ikasle bakoitzeko testu bana irakurri genuenez eta guztiak xehe-xehe egiteko astirik ez dagoenez, gehien errepikatutako motiboak sailkatuko ditut. Testu gehienak XX. mendeko bigarren erdia baino lehenagokoak dira eta gehienetan migrazioen helmuga Amerika da, batik bat, Argentina, Uruguai, Guatemala eta AEB. Ameriketara xentimorik gabe joan eta artzain jardundakoen (gehienak) artean, nagusi dira gosearen, bakardadearen eta bestelako penurien kronikak, gehi herri-mina, nostalgia eta itzultzeko gogoa, gehi gazteei Amerikara ez etortzeko gomendio errepikakorra. Arrazoi ekonomikoak zirela medio alde egin eta ondoren atzerrian bizitzen gelditu zirenei, traidoreak izatea leporatu zitzaien, aberria abandonatu izanagatik. Garbi ikusten da salaketa hori aztertu dugun Etxahun Topeten bertso-sortan, eta Asun Garikanoren Far Westeko Euskal Herria (Pamiela, 2009) liburuan ere agertzen da.

Bestetik, arrazoi politikoen ondorioz erbesteratutakoak genituzke, lanera joandakoak baino diru-baldintza ekonomiko aski samurragotan bizi zirenak, erbesteratutako lurraldeko agintaritza organoekin harreman onak egin zituztenak, maiz, goi-politikagintzako kronikak idatzi eta batzuetan herrialdean bertan familia egin zutenak. Haatik, horietako askok Euskal Herrian balira bezala egiten dute oro, tokian tokikoekin duten harremanaz eta bertan gertatzen direnez berri eman gabe (Ibinagabeitia, Monzon). Koldo Izagirrek, hain zuzen, horixe bera egotzi zien euskal idazle erbesteratuei, haiena erbeste akritikoa izan zela kritikatuz, euskal etxeak sortu eta bertan babestu zirelako, euskal topikoetan zimendatutako urrezko ghetto bat eraikiz. Euzko Gogoa aldizkarian atzerritik parte hartzen zutenak horren adierazgarri lirateke eta Izagirreren ustez, Bingen Ametzaga da, itzulpenaren bitartez, egoerari aurre egiteko bestelako modu bat saiatzen duen bakarra, testuak euskaratuz bertako kulturara gerturatzen baita. Izagirreren ikuspuntua aintzat hartuta, nabarmena da migrante batzuek argi eta garbi onartzen dutela EH ez den beste lurralde batean daudela eta horren arabera idazten dutela (artzainek kasu, bizi duten egoera miserablea kontatuz), alegia, sorterriari so egon arren ez direla bertakoarekiko axolagabe bizi. Beste batzuek, ostera, soilik EH aintzatetsiz idazten dute, dauden tokiari bizkarra emanda; kanpoan egoteak sortzen dizkien sentimenduak ez dituzte islatzen eta dauden herrialdeaz jardutekotan, EHko egoera hobetzeko edo aldatzeko balio dezaketen ideiak proposatzen baino ez dute egiten.

Euskal Etxeez ari garela, taldekide batek gogorarazi du Mikel Antzaren Atzerri (Susa, 2012) nobelan badela pasarte bat (Mexiko izeneko kapitulua) non iheslariari eskaintzen baitiote Paris utzi eta Mexikora joatea. Irtenbide “eroso” bat da beste batzuek jada zabaldu dutelako aukera hori eta hasiera batean iheslariak baietz esaten du; dena dela, ondoren bere burua irudikatzeari ekiten dio Mexikoko giro euskaldunean murgilduta eta azkenean ez joatea erabakitzen du. Dena den, hor dirau irudikatze-ariketaren emaitza bikainak, bete-betean asmatzen du iheslarien egoera marrazten.

Pasarte bereko beste aipu batek itzuleraren inguruko hausnarketara garamatza:

Jadanik ez dagoen leku batera itzuli nahi luke.

eta iruditzen zaigu itzulera ezinezkoa dela, itzulera ez dela beste alde egite bat baizik, hasiera batean utzi dugun tokia ez baita egundo izango utzi genuen horixe bera (urteak pasatu ahala gero eta gutxiago). Toki geografikoa berbera izanagatik ere, itzulerak erabatekoa izateko tenporala ere beharko luke, hau da, utzi genuen garai jakineko toki geografiko jakinera itzuli beharko ginateke. Eta hori gertagaitza da.

(Gogoeta-ildo honen bertsio poetikoago bat da Joseba Sarrionandiaren “Inongo lekuak”. Hemen irakurgai).

Behargin arrunt eta politikariez gain, badira azpimarratzea merezi duten beste migratzaile batzuk, irudi ahalik eta ugariena eskaintze aldera. Orixe apaiza, alde batetik, aberriaren gainetik jartzen duena Jainkoa eta ondorioz, etsipen kristau arketipikoz onartzen duena herritik urruti joan behar izatea, are ontzat ematen duena desherria, baldin eta horren helburua Jainkoaren hitza zabaltzea bada. Ondoren, Jean Etxepare Bidegorriren kasua ere nahiko berezia da, bera Amerikan jaio baitzen (aita artzaina zuen) eta sei urterekin Euskal Herrira etorri. Buruxkak liburuko pasarte batean nostalgiaz oroitzen ditu Amerikako haurtzaroko garaiak, autoreak berak dioenez nolabaiteko mitifikazioz baitatozkio paisaia amerikarrak gogora. Haurtzaroko migrazioen gaiari helduz, baditugu baita ere, migrazioa hautatu ez zuten haurrak, gurasoek alde egina zutelako eta bidali zituztelako bizi izan zutenak sorterritik urruntzea. Garazi Goiak berriki kaleratutako Txartel bat (des)herrira (Elkar, 2013) obrak jorratzen du aipatu gaia. Azkenik, Juan Bautista Bilbao “Batxi”-ren kasua ere kontuan hartzekoa da. Euskaldunen proto-enbaxadoretzat har genezake, mundu osoan zehar bidaiatzen aritu baitzen euskaldunen izen ona hedatzen. PNVko militantea, hil ondotik argitaratutako liburu bat du: Hau mundu arrano hau (Susa, 1997).

Atsedenaldiaren ostean migrazioaren beste ertzari heldu genion, alegia, euskaldunek Euskal Herrira etorritakoez idatzi dugunari. Bi migrazio-korronte dira batez ere letretan ageri direnak. Batetik, XX. mendeko bigarren erdialdean Espainiatik lanera etorritako multzoa, eta bestetik, fenomeno garaikideagoa dena, Hego Amerikatik eta Afrikatik euskalherriratutakoena.

Azken errealitate hori islatzeko ahalegin literario azpimarragarrienen artean geneukake Pablo Sastrek egindakoa (besteak beste) Leuropa (Susa, 2002) nobelarekin. Sastrek 1. pertsonan idazten du ama euskalduna eta aita marokoarra duen Andoaingo Tximi mutil gaztearen istorioa, kazetari estilo objektibo-antzekoa baliatzen du, ez iritzirik ez epairik eman gabe, Tximik biziko dituen gertaera gogorren berri emateko. Irakurlearen begia gertaera horietara eroatea jadanik bada iritzia emateko modu bat, baina mezua mastekatuta eman beharrean Sastrek irakurlea gaztigatzen du errealitate gordin bati bere kabuz egin diezaion aurre.

Bestelakoa da Itxaro Bordak darabilen teknika Ezer gabe hobe (Susa, 2009) eleberrian. Posa Ngaka pigmeoaren ahotik berri ematen digu egungo sistema ekonomikoak zonalde pobreetako herritarrei inposatzen dizkien baldintza latzez, eta bizitza hobeago baten bila joateko abiatzen dituzten odiseez. Horretan, noski, irakurleak zuzenean jasotzen du espitxa.

Karmele Jaiok Musika Airean (Elkar, 2009) lanean, pertsona helduen zaintzan diharduten emakumeak dakartza lehen lerrora, eta horien paperaren aldarria egiten du. Beatriz Ekuadorreko emakumea haize ufada fresko bat da Elena anderearen bizitzan; Jaiok hori nabarmentzen du, eta irakurleak ulertzen du kanpotik datorrenari ez zaiola izu itsutuz begiratu behar. Kontrara, kanpoko norbaiten presentzia baltsamo onuragarria izan daitekeela.

Azkenik, duela gutxi plazaratutako bi liburuk ere egin diote haginka gaiari: Jon Arretxeren 19 Kamera (Erein, 2012) eta Ainara Gorostitzuren Aldamenekoa (Elkar, 2012). Arretxerena fikziozko eleberri beltza da eta izenburuak Bilboko San Frantzisko auzoan dauden 19 zaintza-kamerei egiten dio erreferentzia. Bertan kokatzen dira Toure Burkina-Fasotik etorritako gizonaren abenturak. Liburuak bi plano ditu, alde batetik, kameren betxulo “hotzek” Toureren gorabeheratan fokatzen dira eta bestetik auzoko gainerako biztanleei gertatzen zaizkienak ere potretatzen dituzte, zehaztasun handiz. Eleberri beltzen ezaugarri propioei dagozkion berezitasunak alde batera utzita, Arretxeren planteamendua Sastrerenaren ildoagotik doala esan daiteke, iritzi ozenik txertatu gabe saiatzen baita irakurlea errealitate jakin batekin aurrez aurre jartzen. Ostera, Gorostitzurena kazetaritzatik gertuago dago, Euskal Herrian bizi diren hainbat migratzaileren testigantzak biltzen ditu. Elkarrek eta Debako Udalak urtero antolatzen duten Tene Mujika saria jaso zuen Gorostitzuk 2011n eta lehiaketara aurkeztutako proiektuaren emaitza da elkarrizketa-liburu hau. Abiapuntua bestelakoa da aurrez aipatu ditugun literatura-lanekin alderatzen bada, izan ere, Gorostitzuk hertsiki literatura ez den eremuan diharduenez, zuzenean eman baitakieke hitza Euskal Herrian migratzailea izatearen esperientzia bizi izan dutenei (zenbaiti).

Esan dut lehenago EHrako migrazioan bi aldi nagusi sailkatzen direla. Dagoeneko aztertu dugunaz gain, soka luzeagoa duena da  Espainiatik 50. hamarkadatik aurrera gurera lanera etorritakoena. Gai honen inguruan, bi lan aipatu ditugu. Lehenik, Jon Maiaren Riomundo (Txalaparta, 2005) nobelak txanponaren aldeetako bat islatzen du, integrazioarena. Maia Urretxun jaio bazen ere bere familiak jatorrizko Extremaduratik ihes egin behar izan zuen jazarpen frankistaren mehatxupean. Vascongadetara iristean, baina, familiak bertakoari bizkarra eman eta ghettoan barneratu beharrean integratzea erabakitzen du eta seme-alabak ikastolara bidaltzen dituzte. Jon Maia euskalgintzako figura ezaguna dela ikusita, tangibleak dira aukera horren ondorioak. Bigarrenik, Jon Benitoren Bulkada poesia-liburuko (Susa, 2010) “Pueblo” poemak ere, izenburutik bertatik hasita, inplikazio garbiak ditu. Benito txanponaren beste aldeaz mintzo da, alegia, integratu ez zirenez eta puebloaren oroiminez bizi direnez betirako. Askok ezagutzen dugu norbait udako puebloratzea aurrera jarraitzeko arnasgune ezinbesteko duena, izan ere, Benitoren poemaren amaieran bikain laburbiltzen den moduan:

Batzuk

hemen bizi eta

beti dira hango.

Saioan esandakoetatik ondorioztatu daiteke, han eta hemen, migrazio testuinguruetan garaiek, tokiek eta pertsonek zeharo diferenteak iruditu badezakete ere, antzerako sentimenduak azaleratzen eta egoerak sortzen direla sarri. Puebloari so, hil aurretik bertara itzultzeko esperantzaz bizi direnen ikusmoldea ez dago hain urruti garai batean Euskal Etxean gotortu zirenek izan zutenetik (salbu eta haiek tokiko hizkuntza ere hitz egiten zutela). Funtsean, sorterria behartuta utzi duen norbaitek har dezakeen jarrera posibleetako bat da hori, ukazioaren defentsa-mekanismoa. Alta, bertakoon artean ere defentsa-mekanismo ohikoa da, pertsona horien errealitatea ez ikustea, eta geure baitan itxita, integrazioa sustatzeko bideak saiatu gabe beraien jarrera kritikatzea. Toki guztietatik egurra ematen digutela aintzat hartuta, logikoa da. Dena dela, emankorra eta eraginkorragoa izan daiteke bestelako ikuspuntu bat jorratzen hastea (jada hainbatek egin bezala).

Esparru askotatik landu beharreko hausnarketarako bazka.

Amaitzen joateko, oraindik ez da egin euskal literaturan migrazioak izan duen presentziaz azterketa sakonik, eta apur bat harrigarria ere bada, ikusi dugunez, gaia ez baita makala. Saio honetarako material puska bildu du Barandiaranek eta norbaitek interesik balu, lanari heltzeko gonbita luzatzen dio. Ea baduen jarraipenik!