Itzulpengintza eta Interpretazioa ikasketak egin dituen orok behin eta berriz entzunen zuenez, esperientzia behar da itzultzeko. Esperientziak egiten zaitu itzultzaile on, eta gu, aski ados gaude horrekin, arituaren arituz ikasten baita ofizioa. Batzuetan, halere, bazirudien esperientzia baino, itzultzeko urteak behar zirela esan nahi zuela zenbaitek, hots, ezin gazte eta itzultzaile on. Horrekin ez gaude hain ados, itzultzaile gazte aunitzek lan bikainak kaleratu baitituzte. Halere, gure hausnarketa hasiberriekin soilik ez geratzeko, itzultzaile aritu eta adituen hitzen bila jo dugu, gogoeta aniztasunaren mesede. Hilero kaleratuko dugu elkarrizketa bat, eta batzuen hitzek besteen hausnarketak eta erantzuna ekartzea nahiko genuke, kate gisara, eztabaida pizteko eta eman eta jaso harremana izan dadin.
Lehenengo elkarrizketa Xabier Mendiguren Bereziarturi egin nahi izan diogu, eta ez da gutxiagorako. Manu Lopez de Gasenik eginiko inbentarioaren arabera, Mendiguren Bereziartu da euskarari obra gehien eman dizkion itzultzailea. Maisu aunitz jarri ditu euskal irakurlearen esku, Shakespeare, Dickens, Pavese eta Zweig kasu. Alemanetik zuzenean euskaratzen lehena, filosofia eta antzerki itzultzailea, teorialaria eta irakaslea. Eta oroz gainetik, edo behintzat hala dirudi, euskaltzalea. Hamabi urtez izan zen (Euskararen Gizarte Erakundeen) Kontseiluko zuzendari, sorreratik 2010era arte. Esateko aunitz izanen duelakoan, beraz, elkarrizketa hau.
Elearazi: Behin baino gehiagotan esaten da itzulpena zerbait praktikoa dela, eginaren eginez hobetzen dela. Halere, Itzulpengintza: historia eta teoria (Elkar, 1992) saiakera kaleratu zenuela kontuan izanik, zure ustez baliagarria al da itzultzailearentzat itzulpenari buruzko teorizazioa?
Xabier Mendiguren Bereziartu: Nire ustez baliagarria da, baina neurri jakin batean. Itzultzailearen lana baldintza jakin batzuetan burutzen den lanbidea da eta horrek jakintza-maila bat, eskarmentua eta tresneria bat eskatzen ditu, egokitasun eta denbora jakin baten barruan lana burutzeko. Testu motak aztertu eta ingurune batean kokatzen jakin behar da itzulpen egokia egiteko, bezeroaren helburuak ere beti ez dira berdinak izaten… Teoriak eragiketaren konplexutasunaz jabetzen laguntzen dio itzultzaileari, ahalik eta modu egokienean irtenbide linguistiko eta estilistikoak bilatzeko. Bestalde, teoriak hizkuntza bakoitzaren historian eta aurrerabidean testu itzuliak kokatzen ere laguntzen du.
E: Itzultzaileari buruzko beste uste bat da ordenagailu aurrean dagoen pertsona bakarti hori. Euskarara ekarritakoaren kritika eskasa den honetan, nola hobetu, bakarka egiten den ariketa bada? Itzultzaile edo zuzentzaile laguna zamatu beharko al dugu iritzi eske?
X.M.B: Nire ustez, gaur eguneko itzultzailea askozaz harreman sare trinkoagoaren barruan kokatua dago duela 30 urteko itzultzailea aurkitzen zenaren aldean. Ez daude alferrik EIZIE, ‘Senez’, Itzul posta-zerrenda, itzulpen-memoriak… Gainera, itzulpen teknikoa eta literarioa, biak ugaldu dira nabarmen eta hizkuntzaren ikuspegi askozaz orekatuagoa dugu eta testu itzulien eta sortuen artean ere lehen baino eragin nabariagoa dela esango nuke. Azken urteotan landu diren gramatika, hiztegiez eta material lagungarriez gainera (IABen azterlanek eta euskalbar-ek egundoko erosotasuna ematen dute zalantzak argitzerakoan) sortzen ari den euskal corpus gero eta zabalago hori kontuan hartzea ezinbesteko zaio itzultzaileari, pixkanaka bere prosa araztuz eta zehaztuz joateko.
E: Forma vs ideia, etxekotzea vs arroztasuna, jatorrizkoa vs itzulpena… badirudi beti daudela elkarrengandik urrun diruditen bi bide, eta itzultzaileak bat eta bakarra hautatu behar duela, koherentziaren mesedetan.
X.M.B: Tentsio dialektiko hori itzulpengintzaren hasieratik beretik datorrela esango nuke, eta seguru asko geroan ere hor izango dugu. Nik neuk bi bide desberdin eta ezinbestez hautatu beharreko bezala ez ditut ikusten, nahiago dut ikuspegi sinfoniko edo koral bezala ikusi. Bide horiek elkar gurutzatu dezakete eta askotan derrigor gurutzatu behar dute. Zer testu motarekin ari garen oso kontuan izan behar dugu.
E: Itzulpenak fama txarra du oraindik ere, nahiz eta oztopo eta aurreiritzi asko gainditu diren. Itzultzaileen ikusgarritasun eza ere nabaria da, Euskal Herriko argitaletxe batzuetan oraindik ere ez da haien izena azalean jartzen. Hala ere, literaturan daukate itzultzaileek sona gehien. Nola ikusten duzu egoera?
X.M.B: Nik ez nuke orokortuko, egoera maila eta helburu desberdinetako itzulpenak daude. Itzulpen onak gero eta gehiago estimatzen dituztenak ugalduz doaz eta horretan badute eragina sariketek eta tarteka idazten diren artikulu eta gogoetek. Dena den, itzultzailearen profesionaltasuna errebindikatzen oraindik bide luzea dugu baina duela hamarkada batzuk baino askozaz hobeto gaudelakoan nago. Airearekin bezala gertatzen da, garbia denean inor ez da hartaz ohartzen, kutsatzen denean sentitzen dugu haren mira; berdin gertatzen da itzulpenekin ere.
E: Filosofia erruz itzuli duzu, Schopenhauer eta Nietzsche kasu. Azken horren Honela mintzatu zen Zaratustra (Klasikoak, 1992) Bibliari erreferentziaz josita dago, inplizituki gehienetan, eta antibiblia moduko bat dela ere esan daiteke. Itzulpenak buruhauste handiak emanen zizkizun, baita Nietzscheren prosa zailak eta hizkera poetikoak ere.
X.M.B: Beti kostatzen da obra baten tonua atzeman eta mantentzea. Egia esan oihartzun biblikoak dituen testu bat itzultzean erosoago sentitzen gara, alor horretan aurretik egin den lan guztiari esker. Hala ere, nik neuk jatorrizkoaren esapideak ahal den gehienetan mantentzera jo izan dut, horretan Schleiermacher-en iritziak kontuan izaten nituen, baina muturreraino eraman gabe.
E: Filosofoek hizkuntza bortxatzera jotzen dute, termino berriak sortzera eta daudenak moldatzera. Alemanak aukerak eta baliabideak ematen ditu horretarako, gainera. Euskarazko itzulpenetan, filosofian ez ezik, hizkuntza gehiago bortxatu beharko litzatekeela uste duzu?
X.M.B: Testu bakoitzak bere unibertsoa eratzen du, baina uste dut jatorrizkoak duen berritasun-maila hura bera mantendu behar dela itzulpenekoan, ahal den neurrian, nahiz eta horrek testua zerbait zaildu.
E: Gogol, Hesse, von Kleist, Goethe, Tolstoi, Grass… fikzioaren bidez batzuk, esplizituki besteak, baina saiakeratik hurbil daude guztiak. Saiakera eta fikzioaren arteko uztarketa horrek dokumentazioa eskatzeaz gainera, zer beste kontuan hartzeko daude? Nola gorde eleberriaren eta saiakeraren arteko oreka?
X.M.B: Forma eta edukiaren arteko proportzionaltasunaz gogoeta egin behar da, aldez aurretik eta itzuli ahala. Bi hitz horiek errealitate bakarra izendatzen dute baino beti egoten da karga nabariagoa bataren edo bestearen aldera. Saiakera batzuk “faktualagoak” izaten dira eta beste batzuk, “literarioagoak” eta karga horren arabera modulatu behar da itzulpena. Horretan xede-hizkuntzako tradizioak ere badu zer esana. Horretan ere gero eta hobeto gabiltzalakoan nago.
E: Antzerkia asko landu duzun beste alor bat da, literatur sisteman periferiakoa, hori ere. Hizkera zuzenagoaz eta lirikotasun urriaz gainera, zer berezitasun ditu antzerkiak itzultzerakoan? Nola hurbildu periferiatik nobelaren zentrotasunera?
X.M.B: Antzerkiak bereziki kontuan izan behar du ahozkotasuna, hau da, gero aktore batek ahoz eman beharreko testua dela. Tradizioko gure itzulpen batzuek hori ez zuten oso kontuan hartzen. Julia Marin lan bikaina egiten ari da bide horretatik azken urteotan antzerki askorekin. Espero dut ‘Mintzolak’ ere lagunduko duela hori lantzen.
E: Besteak beste, Euskal itzulpengintzaren historia laburra (Elkar, 1995) saiakeran eta Itzulpen teoria eta praktika: joerak eta eskolak (Senez, 1995) artikuluan landu zenuen euskarara ekarritakoen korronte eta joera nagusiak. Nola ikusten duzu gaur egungo egoera, ordutik hamazazpi urte igaro direnean, eta nondik edaten dute egun euskarara itzultzen dutenek?
X.M.B: Gaur egun itzultzaileen prestakuntzarako Unibertsitate Fakultate bat dugu Gasteizen eta bertako programak ongi ezagutzen ez baditut ere, ziur naiz, guk 80. hamarkadaren hasieran genuena baino informazio ugariagoa eta hobea dutela gaurko ikasleek, haietako zenbaiten lanetan sumatu dudanez. Nazioartean, gauzak sakonduz eta landuz joan dira eta gure artean euskararen beraren estandarizazioak, corpus eta memoriek, tresnek (Trados, Wordfast, Anaphraseus…) aurrera egiteak asko laguntzen dute prestakuntzan. Interneten erabilerak ere ekarpen handia egin du itzultzaileon lanerako. Filologia eta Hizkuntzalaritza, Estilistika… zenbat eta gehiago jakin, eta irakurtzeko corpus eta memoria aberatsagoak eskura izan, itzultzaileok hobeto lan egiteko aukera gehiago izango ditugu.
martxoa 11, 2012 @ Garazi