Baionan bideak urratzen (II)

(Irudia: ikastaroko ikasle prestuetako batzuk)

Gaur elearazleak kontua estreinatzen dugu, orain arte Danele eta Garaziren izenez etorri dira post gehienak, baina aurreratzean beste izen batek aterpetuko du gurekin kolaboratu nahi duen elearazle ororen lana. Kronika hau Garazi Ugalde lagun eta kideak idatzi du.

Uztailak 11, ostegun buruzuria Baionan. Sargoria iritsi aurretik elkartu ginen ikastaroaren bigarren egunari ekiteko. Gosaritarako, teoria postkolonialak izan genituen Aiora Jakaren eskutik. Hamaiketakoan, Fernando Reyk zuzentzaile baten barne-ahotsa partekatzeko saio praktikoa eskaini zigun. Bazkalondorako ibilbide oso pertsonala prestatu zuen Itxaro Bordak hizkuntzaren, poesiaren eta itzulpenaren zelai zabaletan barrena. Eta, bukatzeko, eztabaida sustatze aldera, mahaiaren inguruan bildu genituen Mikel Garmendia, Hedoi Etxarte eta Itxaro Borda idazle-itzultzaileak, literatur kritikari eta kanonari buruz jarduteko.

Itzulpenaren boterea eta erresistentzia-ahalmena: teoria postkolonialen ekarpena / Aiora Jaka

Teoria postkolonialek itzulpengintzari egindako ekarpena erakutsi eta itzulpenari begiratzeko proposamena egin zigun Aiora Jakak goizeko lehen ekinaldian.

1980ko hamarkadan hasi zen gorpuzten diskurtso postkoloniala, besteak beste, dekonstrukzioa eta hermeneutika, etnografia, antropologia eta ikasketa kulturalak aurrekaritzat hartuta. Hainbat jakintza-arlori begiratzeko betaurreko berriak janztea proposatzen du teoria honek: kolonizatzaileen eta kolonizatuen arteko botere-harremanen arabera mugitzen da mundua, manipulazioaren eta azpiratzearen bitartez. Kultura du aztergai, kultura kontzeptu malgu eta aldakor gisa, eta aniztasuna, identitatearen hibridotasuna zein kultura birdefinitzeko beharra aldarrikatzen ditu.

Itzulpena jarduera kulturala da beste ezeren gainetik, eta hizkuntza bezalaxe botere-tresna ere bada, kolonizatzaileen interesen arabera erabilitako lanabesa. Kulturen arteko ukitze-eremuak eta botere-harremanak agerian geratzen dira itzulpenaren bidez. Horrela, sorburu- edo xede-hizkuntzaz eta kulturaz aritu beharrean, eremu interkultural eta interlinguistiko batean kokatuko litzateke itzulpena. Susan Bassnetten eta Harish Trivediren “Koloniez, kanibalez eta herri hizkuntzez” idatzian irakurri ahal izan genuen moduan, “itzulpena ez da jarduera xalo eta gardena, aitzitik, urrats orok esangura handia dakar”. Ez da inondik inora jarduera neutroa; aldiz, negoziazioan eta manipulazioan oinarritzen da[i].

Teoria orokorraren eta itzulpengintzaren arteko konparazio bat eginez, Europa kolonizatzailea jatorrizko testua litzateke eta herri kolonizatuak, berriz, itzulpena. Itzulpen-teoria tradizionalak batik bat hizkuntzalaritzan, literaturan eta ikasketa kulturaletan oinarritu baziren, horiei buelta ematea proposatzen du marko teoriko postkolonialistak. Batetik, Touryren, Even-Zoharren eta Lefeveren ideietatik abiatuz, polisistemen teoria (zentroa eta periferia bereiziz) eta itzulpen-ikasketa deskriptiboak ditu oinarri. Bestetik, Skopos teoria edota xedearen araberako itzulpena hobetsi duten Vermeer edota Reiss bezalako teorikoen ekarpenak hartu ditu kontuan. Azkenik, hirurogeita hamarreko hamarkadan hasi ziren kultur ikasketei asko zor die teoria postkolonialak.

“Postkolonial” izendapenak kolonizazioaren aro historikora garamatza batetik, baina oro har botere-harremanei erreferentzia egiteko ere balio du, bestetik. Hortaz, edozein harreman asimetriko azter liteke ikuspuntu postkolonialetik, garai eta herrialde guztietan izango baitira modu bateko zein besteko botere-harremanak, menderatzaileak eta azpiratuak. Kolonizaziorako tresna izateaz gainera, ordea, deskolonizaziorako ere baliatu izan da hainbat herrialdetan itzulpena, Aiora Jakak adierazi zuenez. Botereari aurre egin eta errealitatea beste modu batera azaltzeko baliatu dituzte itzulpena eta teoria postkolonialak Indian, Filipinetan edota Brasilen.

1990tik aurrera, herrialde kolonizatuetako errealitatea azaltzeko erabilitako teoria horiek Europako herri menperatuetako errealitatea azaltzeko erabili nahi izan ziren (Irlanda kasu). Irlandaren eta Quebecen egin den bezala, gure errealitatera aplikatzeko modukoak ote dira teoria postkolonialak? Galdera horri erantzun eta oinarri teoriko horri helduta azter liteke, esaterako, itzulpenak euskal literaturan zer nolako funtzioa izan duen eta duen, zer nolako botere-harremanek baldintzatzen ote gaituzten… Ikerketarako hamaika hari solte daude zintzilik, tira egin nahi duenarentzat eskuragarri. [ii]

Ondorio gisa, pare bat ideia: kultura postkolonialak hibridoak izan ohi dira; jatorria, hizkuntzen, kulturen eta literaturen arteko mugak lausotu egiten dira. Lausotze eta hibridazio horrek ezinegona sortuko dio bati baino gehiagori gurera etorrita. Zenbateraino onartu eta bultzatu izaera hibridoa asimilazioan erori gabe? Jakaren iritziz, botere-harreman asimetrikoak eta tokian tokiko berezitasunak kontuan hartu behar dira ezinbestean Euskal Herriko errealitateaz ari bagara. Teoria postkolonialek aukera ematen dute garaileek idatzitako historian ahotsik izan ez duten menperatuen hitza/isilunea ezagutzeko eta historia berrinterpretatzeko.

Zuzentzaile baten barne-ahotsa: saio praktikoa / Fernando Rey

Testu literario bat hartu eta zuzenketa-proposamen bat egin zigun Fernando Reyk eguneko bigarren tartean. Lehen ordu-laurdenean edo, saio praktikoarekin hasi aurretik, zuzenketari buruzko irizpide orokor batzuk argitu nahi izan zituen.

Testu-zuzenketaren helburua, ezer bada, zuzentzailearen beraren gustu eta ohituretan erori gabe testua hobetzea da. Azken testuari mesede egiten dio, batetik, eta elkarrengandik ikasi eta gogoeta jarrera bultzatzeko iturri da, bestetik.

Zuzenketak arrazoitua eta didaktikoa izan behar du. Justifika daitezkeen aldaketak proposatu behar zaizkio egile-itzultzaileari, ahal dela, iturria ere aipatuz. Argigarriago izan daitezen, oharrak hiru mailatan sailkatzea proposatu zuen Fernando Reyk, bakoitza dagokion kolorez: gorria nahitaezko diren aldaketak markatzeko, urdina komenigarriak diren aldaketetarako eta, azkenik, arkatza, iradokizun subjektiboagoetarako. Mailaketa horrek erraztu egiten du lana eta “mamu faltsurik ez zabaltzeko” balio dezake. Hirugarren maila da guztietan ekarpenik handiena egin dezakeena Reyren ustez, nahitaezko izan gabe ere ikuspuntu subjektibotik testua hobetzen laguntzen baitu. Zentzu horretan, ausart jokatu eta jatorrizko testua gaitzetsi gabe proposamenak egitea dagokio zuzentzaileari. Dena den, testu motaren arabera zorrotzago edo laxoago erabili ahal izango dugu luma. Testua zertarako den, horixe da hasiera-hasieratik kontuan hartu behar dena, ez baita gauza bera, esaterako, literatura edo irakaskuntzako materiala zuzentzea.

Lau irizpide mahai gainean utzi ondoren, bakarrizketan murgildu zen Fernando Rey eta aurrez ikasleei bidalitako testua in situ zuzendu zuen ahoz gora, zuzentzailea bere lan-gelan ariko balitz bezala. Papera, koloretako boligrafoak eta arkatza beharrean, guztion aurrean eta ordenagailuaren pantaila aurrez aurre genuela jarraitu genituen burutazioak. Lexikoa, sintaxia, onomastika, puntuazioa… guztiari erreparatu behar izan genion irakurraldian, eta bukaeran partaideon iritziak partekatzeko, iradokizunak egiteko eta gogoetarako tartea izan genuen.

Etxetik etxera itzuliz. Poesia itzulpenaz. / Itxaro Borda

Bazkalondoan Itxaro Bordak hartu zuen lekukoa “Etxetik etxera itzuliz” izenburua eman zion saioan hizkuntzekin, poesiarekin eta itzulpenarekin izandako harreman pertsonalaz hitz egiteko. Babel dorrearen mitoa metafora plastiko polita izaten da hizkuntzen ingurukoez aritu nahi dugunerako. Hitzaldi honen atarikoan ere ez zen aipatu gabe geratu hizkuntza aniztasunaren madarikazio edo bedeinkazio izan litekeen pasarte biblikoa. Handik aurrerako guztia haurtzaroko, gaztaroko eta helduaroko esperientziak poesia eta arte handiz harilkatzeko lana izan zen. Argi geratu zen itzulpena egiazko plazer duela Itxarok, bizitzaren parte eta bizitzako istorio.

Itzulpena hizkuntzak eta literatura ulertzeko modu bat gehiago da. Itzulpenaren bidez lotzen gatzaizkio munduari, itzulpenaren bidez gaude inguruarekiko etengabeko harremanean, edonon dago, baita gure buruan bertan ere. Ideia hori literaturara eraman zuen Bordak: “literatura guztia itzulpena da, jatorrizko mintzairan idatzia barne”. Azken batean, itzuliz, egokituz eta imitatuz egiten dira hizkuntzen eta literaturen arteko joan-etorriak eta korapiloak.

“Itzulpenak beti idaztera bultzatu nau.” Garai batean euskaraz tratatzen ez zen hori itzultzen saiatzen zen idazle baionarra (kantu frantsesak, klasikoak, amodio harremanei buruzko kontu berriak etab.). Itzultzea idazlearentzat aprendizgo moduko zerbait dela aitortu zuen Itxaro Bordak, garai batean itzuli zituen Axularren Gero eta Descartesen Discours de la méthode gogoan. Itzulpenaren bidez egin omen zuen, halaber, poesiatik narraziorako saltoa.

Etsaiarekin baketzeko modua ere izan da hein batean itzulpena Bordarentzat, bizitzaren aro desberdinetan bizi izan duen euskararen eta frantsesaren arteko kinka baretzen lagundu baitio. Idazleak berak itzuli zuen, esaterako, frantsesera Euskadi Saria lortu zuen 100% Basque eleberria eta, egileak adierazi zuenez, bere lana frantsesera itzultzea “frantsesarekin adiskidetzeko modu bat” izan da. Izan ere, hizkuntzak ez du azken batean errurik; sistemak eta ideologiak dira, haren ustez, erotu direnak. Orain frantsesez idazten duenean ere bera da, ez du jadanik lehengo harresirik kausitzen, nahiz eta hizkuntzekiko harremanek emozionalak izaten jarraitzen duten.

Gerora Maria Mercè Marçal idazle katalanarekin izandako harreman bereziaz ere mintzatu zitzaigun. Poeta izateaz gain laboraria, ama eta lesbiana izan zen emakume harekin erabat identifikatua sentitu zen, eta baita obsesioak jota ibili ere. Bolada luze batean, egunero-egunero haren poema bat euskaratu zuen lanera joan aitzin.

Denboraren orratza ziztaka zuela eman behar izan zion amaiera hitzaldiari. Jakin-mina duen irakurleak Maiatz aldizkarian aurkituko ditu, maiz izenpetu gabe, Bordak egindako hainbat eta hainbat itzulpen.

Kritikaz eta kanonaz, mahaiaren bueltan / Mikel Garmendia, Hedoi Etxarte eta Itxaro Borda

Ikastaroari bukaera emate aldera, Mikel Garmendia, Hedoi Etxarte eta Itxaro Borda izan genituen kritikari eta kanonari buruzko mahai-inguruan. Danele Sarriugarte moderatzaileak literatur kritikaren egoeraz hausnarketa laburra eskatu zien mahaikideei giroa berotzen hasteko.

Eman berri den Rikardo Arregi kazetaritza sariaren harira, Hedoi Etxartek egun balioesten den kritika moldearen antipodetan kokatu zuen bere burua hasi eta berehala: “agian, akaso, apika” gehiegi erabiltzen duen kritikarik gabeko kritika egiten da gurean. Ignacio Echevarría kritikariaren ildoarekin bat eginez, kritikak zerbitzu publikoa eskaintzeko bokazioa behar du; iritzi soila ematetik harago, kritikariz jantzi eta autoritate posiziotik hitz egin behar luke kritikariak. Gaur egungo kritikak funtsean bi gauza behar dituela nabarmendu zuen Etxartek: bertutea (aparatu analitikoa) eta terrorea (zorroztasuna). Itxaro Bordak bat egin zuen aurrekoarekin zentzu batean: euskal kritikaria kontuz ibiltzen da, ez da urrunegi joaten. Publiko orokorrak liburu bat irakurri edo ez jakiteko baliagarri den informazioa bilatzen du, hortik aurrerako kritika berezituagoa unibertsitate mailako irakasleentzat gelditzen delarik. Bordak gaineratu zuen, itzulpenak euskal literaturan duen pisua handia izan arren, garrantzia hori ez dela gehiegi azpimarratzen, itzulpenak maiz anonimatuan geratzen direla. Zera eskatuko lioke Euskal kritikari, zein itzulpen irakurri aholkatzea.

Mikel Garmendia kritika motak bereiztetik hasi zen: kritika berezitua zein dibulgaziozkoa, biak hala biak behar ditu euskal literaturak eta literatura itzuliak. Nola uztartu, ordea, dibulgaziorantz lerratzen den kritika eta kritika akademikoa? Non bilatu erdibidea? Dibulgazio mailan maiz terminologia berezituegia erabiltzea arazo izan daitekeela azpimarratu zuen Garmendiak. Etxartek, aldiz, gehiegizko sinplifikazioa gaitzetsi zuen. Ekonomiari buruzko testuetan dagoen espezializazio mailarekin gertatzen den bezalaxe, literatura atalera jotzen duenak ere badaki zertara doan eta kritikariak ez luke literaturan ezjakin direnentzako idatzi behar. Bordak bi kritika motak eskertzekoak direla azpimarratu zuen, baina, aldi berean, egunkari-aldizkarietako kritikari bitsa falta zaiola aitortu zuen. Merkatuaren legeak aplikatzearekin, kritika epelerako joera dago gaur egun. Harginak pareta gaizki egin duela onartzen duen gisan berean onartu behar luke idazleak ere bere lanari egindako kritika. Literaturari mesede besterik ez lioke egingo zorroztasun dosi horrek.

Kanonera igaroz, oinarrizko galdera bat jaurti zen mahaira: ba al da kanonik euskal literaturan eta euskal itzulpengintzan?

Garmendiak uztar ezintzat jo zituen itzulpengintza eta kanon kontzeptuak. Itzulpena bera bazterreko jarduera den heinean, itzulpenaren kontrakoa litzateke kanona bilatu nahia. Ez genuke, beraz, halakorik behar: gure “desnormalizazioa” kanonaren ideia kolokan jarri eta beste bide bat egiteko probestu behar genuke Garmendiaren esanetan. Hedoi Etxarte zertxobait ezkorrago agertu zen puntu honetan, kanona badagoenik ere ukatu egin baitzuen. Literatura itzuliaren kasuan hainbat joera ageri dela dirudien arren, oraindik ezingo genuke kanonaz hitz egin. Bordaren iritziz bada euskal literaturan emeki-emeki sendotzen ari den kanon bat, gaiak eta moldeak berdintzera egiten duena: gatazka, metafikzioa, emakumetasuna… behin eta berriz agertzen diren gaiak dira eta finkatze bidean doazela dirudi. Bordaren ustez, kanonaren izatea garrantzitsua da merkatuarentzat, baina kritikariek aniztasuna bultzatu behar lukete, desagertuko ez bada.

Sarriugarte moderatzaileak euskal literatur kanona batik bat gizonezkoen eta eleberriaren inguruan mugitzen dela nabarmendu zuen, eta kanporanzko itzulpenaren bidez gure literaturaren errealitate partzial hori ari garela ezagutarazten. Ez ote gara antzeko jarrera hartzen ari beste literaturetatik itzultzen dugunean ere?

Etxartek gaur egun zer itzuli erabakitzerakoan irizpide falta nabarmena dagoela azpimarratu zuen. Bingen Ametzaga edo Jon Mirande bezalako itzultzaileengan proiektu bat bazela ikusten zen, “honek egon behar du euskaraz” pentsatuz itzultzen zutela. Azken hamarkadetan, aldiz, ez da halakorik nabari Etxarteren ustez.

Bordak ausardia edo konfiantza faltari egotzi zion hainbat autore eta obra erreferente oraindik euskaraz ez egotea. Itzulpenak hizkuntza eta literatura finkatzeko balio dezakeela kontuan hartuta, harrigarria da nolatan ez dagoen euskaraz irakurtzea gustatuko litzaigukeen hori.

“Unibertsala ala partikularra” eztabaida gailendu zen mahai-inguruaren azken minutuetan. Ez ote litzateke ez-normaltasuna aldarrikatu behar sasi-normaltasuna baten ordez? Unibertsaltasunik ez da Bordaren iritziz, unibertsaltasuna ez baita botere politikodun partikulartasuna besterik. Goizean aipatutako ideia postkolonialen ildotik, maila subalternoa, azpiratua, herri-mailakoa lehenetsi zuen Garmendiak.

GARAZI UGALDE