Postkolonialismoaz goxoki bat

Postkolonialismoa bereziki azken hiruzpalau hamarkadetan garatutako diskurtso eta mugimendu intelektuala da, inperialismoak eta kolonialismoak kulturan eta gizartean eragindakoa aztertzea helburu duena. Makina bat diziplina biltzen ditu teoriak, hala nola, antropologia, historia, soziologia, literatura, filosofia, eta gurera ekarriz, itzulpena. Korrontearen aitzindarietako bat izan daiteke beste batean elearazira mintzagai ekarriko ditugun Edward Saiden “Orientalism” entzutetsua, Spivaken subalternoaren teoria edota Fanonen nazioaren askapenean biolentziak, kultura/identitate nazionalak eta arrazak duten rolaren azterketa.

Itzulpenaren teoria postkolonialistaren baitan (edo horrekin batera, segun eta ikuspuntua) hainbat joera aurki ditzakegu, besteak beste, generoaz mintzo dena, boterea eta ideologia ardatz duena eta kultura eta polisitemak aztergai dituena. Horiei zuzenean heldu beharrean, sarrera orokor batekin gatozkizue. Aiora Jakak gomendatutako (eta utzitako) liburuaren hitzaurrearen lehenengo zatia euskarara ekarri dugu, oso argigarria eta erakargarria iruditzen baitzaigu. “Post-colonial Translation. Theory and Practice” (Routledge, 1999) du izenburu liburuak, eta bederatzi teorialari, idazle eta itzultzaileren lanak biltzen ditu, hala nola, André Lefevere eta Maria Tymoczkorenak. Susan Bassnett eta Harish Trivedi dira editoreak eta hitzaurrearen autoreak, biak ala biak izen handiko itzulpen teorialariak. Bilduma honek hizkuntzaren eta boterearen arteko harremanak aztertzen ditu hainbat kulturetan, eta argi uzten du identitate kultural eta etnikoaren esanahia birdefinitzeko itzulpenak duen garrantzia eta zeresana.

Gai emankorra eta zalantzarik gabe eztabaidagarria dugu, beraz, postkolonialismoarena. Hau mokadu bat baino ez da, karamelu bat irakurle guztien ahoa busti eta asebete utziko ez dituena; gehiagoren gogoz geratzea da asmoa, eta beti bezala, eztabaidatzea. On egin!

Koloniez, kanibalez eta herri hizkuntzez

Susan Bassnett & Harish Trivedi (in “Post-colonial Translation”)

I.

Behin batean, hamaseigarren mendean, egungo Brasileko lurretan, Tupinambà tribuko kideek apaiz katoliko bat irentsi zuten. Gertaera hark izu-ikara batean jarri zituen Portugal eta Espainia, Europako kristau batentzat hura baitzen tabu gorena. “Kanibal” terminoa Amerikari lotu zitzaion; ordura arte, jatorriz, hala deitzen zitzaion Antilletako karibe talde bati, baina gertaera harekin behin betiko sartu zen ingeles hizkuntzan, 1796ko OED[1] bidez, “pertsona-haragia jaten duena” esanahiarekin, eta ondoren Europako beste hizkuntzetara igaro zen. Tribu baten izenak eta pertsona-haragia jaten zuen herri basatiaz aritzeko izenak bat egin zuten, termino bakarrean.

Tupinambà herriak apaiza jatea ez zen ekintza ilogiko bat izan, eta esan liteke gorazarre egiteko modua ere izan zela. Finean, inork ez du errespetatzen ez duen jendea jaten, eta gizarte batzuen ustez, arerio indartsuenak edo edadetu jakintsuenak jatea haiek bizitzan bereganatu zuten botere guztia eskuratzeko bidea zen. Europan ere ezagun zen hori, Portia erromatar alargunaren kasua, esaterako; noble hark senarraren errautsak edan zituen ardoan nahasturik, haren gorputza baitzen gizonak atseden hartzeko lekurik aproposena. Eta, jakina, paradoxikoki, apaizak kristautasunera bihurtu nahi zuen Tupinambà tribuarentzat, Kristo Salbatzailearen gorputza eta odola irenstearen sinbolismoan zetzan, ezbairik gabe, kristautasuna. Alferrik da esatea eukaristia jate sinbolikoa eta Aita Sardinharen haragia irenstea bereizi egin behar direla; izan ere, Tupinambà herriaren jate eta tabu kontzeptuak bestelako iturrien ondorio dira.

Honez gero, zera galde dezakegu, zer zerikusi dauka kontakizun horrek itzulpenarekin? Bada, aunitz, baina horretan sakondu aurretik, garrantzitsua da zenbait premisa ezartzea. Hasteko, eta bistan denez, itzulpena ez da ezerezean sortzen, baizik eta jarraipen baten baitan; ez da ekintza bakartu bat, kulturen arteko transferentzia prozesu etengabe baten parte baizik. Gainera, itzulpena jarduera oso manipulagarria da, eta muga linguistiko eta kultural horiek gurutzatzeko prozesuak urrats aunitz biltzen ditu. Itzulpena ez da jarduera xalo eta gardena, aitzitik, urrats orok esangura handia dakar; nekez aurkituko dugu testuen, autoreen edo sistemen arteko parekidetasun harremanik.

Itzulpengintzaren inguruan azkenaldian eginiko ikerketek kolokan jarri dute itzulpena jatorrizkoaren azpitik dagoelako uste errotua. Horren ildotik, itzulpengintzako ikerketek segitu egin diete beste ikasketa literario edo kulturaletako muturreko mugimenduek egin duten bideari, eta horretarako, kanonizazio politikak ezbaian jarri eta handitasun literario unibertsaleko ideietatik irmotasunez aldendu dira. Ez testu batzuk beste batzuk baino balio handiagoa dutela ukatzen dutelako, baizik eta nabarmentzeko ebaluazio sistemak noizean behin, kultura batetik bestera, aldatu egiten direla, eta ez direla behin betikoak.

Itzulpengintzan dabilen edonork aurre egin behar dio “jatorrizkoa” izendatutako testuaren, edo sorburukoaren, eta jatorrizko horren itzulpenaren arteko harremanak dakarren arazoari. Garai batean, jatorrizkoa de facto itzulpenaren gainetik jartzen zuten, eta itzulpena kopia hutsaren lekuan uzten, nahiz eta kopia hori beste hizkuntza batean izan. Baina itzulpenaren historiari buruzko ikerketek erakutsi digute jatorrizkoaren gailentasun estatusa fenomeno aski berria dela. Erdi Aroko idazleek/itzultzaileek ez zuten mamu hori jasan behar izan. Inprenta asmatzearen eta alfabetatzea hedatzearen ondorioz sortu zen, autorea bere testuaren “jabea” zelako ideia azaltzearekin batera. Izan ere, inprenta edo autorea bada testuaren jabe, zer eskubide du itzultzaileak? Desadostasun hori itzulpenaren eta jatorrizkoa deiturikoaren arteko harremanaren inguruko gogoetei lotu izan zaio. Esanguratsua da ikustea, baita ere, jatorrizkoaren ideiaren asmakuntzak bat egiten duela zabaltze kolonial goiztiarraren garaiarekin, Europak bere mugetatik haraindi okupatzeko lurra bilatzeari ekin zion garaiarekin, hain zuzen. Gaur egun, gero eta gehiago, jatorrizko boteretsuari buruzko usteak zalantzan jartzen ari dira, eta zalantza hori, batez ere, kanibal beldurgarrien lurretatik dator, Europako hesien eta adreiluzko horma soilen segurtasunetik kanpo.

Octavio Pazek esan zuen itzulpena dela bizi garen mundua ulertzeko bide nagusia. Mundua, zioen, etengabean handitzen ari den testu pila gisara aurkezten zaigu,

horietako bakoitza zertxobait diferentea aurrekoarekin alderatuta: itzulpenen itzulpenen itzulpenak. Testu oro bakarra da, baina aldi berean, beste testu baten itzulpena da. Ezein testuk ezin du erabat jatorrizko izan, hizkuntza bera, funtsean, itzulpena baita –lehenik, ez-hitzezko mundutik, eta ondoren, zeinu oro, esaldi oro beste zeinu eta esaldi baten itzulpen.

(Paz, 1992: 154)

Itzulpenari buruzko muturreko ikuspegia da hori, bazterreko baino, itzulpena lehen mailako jardueratzat hartzen duena, eta bat dator Gabriel García Márquez, Jorge Luis Borges eta Carlos Fuentes idazleek egindako antzeko iruzkinekin. Are, Fuentes urrunago joan da; bere esanetan, “jatorrizkotasuna gaixotasuna da”, bere burua beti zerbait berritzat aurkezteko xedea duen modernitatearen gaixotasuna (Fuentes, 1990: 70). Esan beharra dago idazle latinoamerikar anitzek dutela gaur egun itzulpenari buruzko iritzi irmoa, baita idazle/irakurle eta itzultzailearen arteko harremanari buruzko iritzi irmoa ere. Enfasi aldaketa hori ulertzeko, nolabait, itzulpenaren historiari erreparatu behar diogu berriz ere, eta kolonizazio garai goiztiarrean itzulpena erabiltzeko moduari.

Vicente Rafaelek honela deskribatu zituen kolonizatzaile espainolentzat eta Filipinetako Tagalo herriarentzat itzulpenak zituen esanahiak:

Espainolentzat, tokiko hizkuntza eta kultura objektu eskuragarrietara murrizteko bidea baino ez zen itzulpena, esku-hartze jainkotiar eta inperialaren izenean. Tagalo herriarentzat, egiune kolono-kristauak barneratzeko prozesua baino, itzulpena erabateko kontrola saihesteko prozesua zen, haien hizkuntza eta interesen eta espainolen hizkuntza eta interesen arteko aldeak etengabean nabarmentzen zituztela.

(Rafael, 1988: 213)

Sakon aztertzen ditu kolonizazio prozesuan talde batzuentzat eta besteentzat itzulpenak zituen esanahi anitzak. Izan ere, gaur egun, jakina da kolonialismoa eta itzulpena eskutik helduta ibili zirela. Eric Cheyfitzen esanetan, itzulpena “Amerikan egindako kolonialismo eta inperialismo europarraren ekintza nagusia” izan zen (Cheyfitz, 1991: 104). Tejaswini Niranjanak urrunago jo zuen, iradoki baitzuen itzulpenak baldintzatzen duela eta itzulpena bera baldintzatu egiten dela “kolonialismoan jarduten duten botere-harreman asimetrikoetan” (Niranjana, 1992: 2).

La Malincheren irudia, Hernán Cortés konkistatzaileak esklabo gisara hartu zuen emakume amerindiarra, espainiarren eta azteken arteko interpretea ere bazena, ikono dugu gaur egun, gogorarazteko, hain zuzen, kolonialismoaren metafora zapaltzaileak bortxa, “lur birjinak” eskuratzea, horiek lantzea, ongarritzea eta, beraz, zibilizatzea zekarrela (Hulme, 1986). Horrela, bada, garai post kolonialean, Salman Rushdiek aipatu bezala, Inperioak erantzuteari ekin dio, eta ez da harritzekoa itzulpenaren muturreko kontzeptuak, besteak beste, Indian, Latinoamerikan, Kanadan eta Irlandan sortzea, alegia, itzulpenari berari eta esan nahi duenari buruzko Europako arau errotuak ezbaian jartzen dituzten munduko kolonia ohietan.

Mintzo gaitezen orain berriz kanibalismoaz. Tupinambà herriak bere apaiza jan zuen; eta 1920an idazle brasildar talde batek istorio hura hartu zuen, haiek, latinoamerikar ziren heinean, Europarekin zuten harremanaz gogoeta egiteko asmoz. Izan ere, Jatorrizko handia zen Europa, abiapuntua, eta koloniak, beraz, Europaren kopiak ziren, “itzulpenak”, erreplika bihurtu beharrekoak. Gainera, kopiak zirenez gero, itzulpenek jatorrizkoek baino balio gutxiago zuten, eta horrela, bada, bere kabuz ezarri zen itzulpenek jatorrizko handia gutxitzen zutelako mitoa. Gogora ekarri behar da, baita ere, “galera” hitza itzulpenari buruzko iruzkin anitzetan agertu izan dela. Esaterako, Robert Frostek esan zuenez, “itzulpenean poesia galtzen da”. Itzulpengintzako ikasle gehienek ogibideari ekiten diote itzulpenean zerbait galduko delako ustearekin, testua gutxiagotu eginen dela eta azpikotzat hartuko dela. Nekez pentsatzen dute irabazte prozesu bat ere gerta daitekeenik. Jatorrizko handi europarraren kopia edo itzulpenaren kontzeptuak nahitaez dakar balioztatze bat, hierarkia literarioan itzulpena posizio baxuagoan jartzen duena. Kolonia, beraz, definizio horren arabera, kolonizatzailearen, jatorrizkoaren, azpitik dago.

Hortaz, nola egin zuten koloniek, kolonialismoan sortuak, dilema horri aurre egiteko? Nola aurki zezaketen bide bat haien burua eta kultura aldarrikatzeko, eta “kopia” edo “itzulpena” ezizena baztertzeko, aldi berean Europatik zetorren eta baliozkoa izan zitekeen hori baztertu gabe? Oswald de Andraderen Manifesto Antropófago, 1928an kaleraturikoa, kanibalek Aita Sardinha irentsi baino 374 urte beranduago azaldu zen, eta kanibalismoaren metafora Brasileko kulturak jarraitu beharrekoa zela aldarrikatu zuen. Europa irentsi beste modurik ez zuen kolonizatuak inposatu ziotenarengandik askatzeko. Eta, era berean, irenste hori Europako arauak bortxatzeko modua zen batetik, eta gorazarre ekintza bat, bestetik.

Kanibalismoaren metafora itzultzaileei testu batekin zer egin daitekeen erakusteko erabili izan da. Brasiliar itzultzaile Heraldo de Campos handiak (liburu honetako kapitulu batean Else Vieirak sakon eta zehatz aztertzen du haren lana) zioen itzulpena odol-transfusio batekin pareka daitekeela, non nabarmentzekoa itzultzailearen osasuna eta elikadura baita. Horrek ez du zerikusirik jatorrizkoarekiko fideltasun ideiarekin, itzultzailea sorburu testuaren morroi dela dioenarekin. Itzulpena, Camposen iritziz, elkarrizketa bat da, itzultzailea irakurle ahalguztiduna da, eta idazle gisara aske. Itzulpenaren inguruko ikuspuntu hori oso bestelakoa da George Steinerrek deskribatutakoaren aldean, zeina sorburu testuaren “sarketaz” mintzo baitzen (Steiner, 1975).

Gaur egun, teorialari post kolonialek gero eta gehiago jotzen dute itzulpenera, eta terminoa bere egin eta birbalioztatu dute. Kolonizazioaren eta itzulpenaren arteko harremana zaintzapean eraiki da; orain ikus dezakegu zer neurriraino izan den itzulpena mendetan noranzko bakarreko prozesu, testuak hizkuntza europarretara itzultzen baitziren, kontsumo europarrarentzako, elkar trukean oinarrituriko prozesu bat izan beharrean. Europako arauek mendean hartu dute literatur ekoizpena, eta arau horiek bermatu dute testu mota jakin batzuk besterik ez argitaratzea, helburu kulturak atzerrikotzat hartuko ez dituen horiek, alegia. Anuradha Dingwaney eta Carol Maierek adierazi bezala, itzulpena biolentzia modu bat da maiz (Dingwaney&Maier, 1995). Halaber, itzulpenak kolonizazioa errazteko duen rola agerikoa da gaur egun. Eta onartu egin da kolonia itzulpen gisara hartzeko metafora hori, hots, jatorrizkoaren kopia mapan beste nonbait kokaturik.

Orain azaldu den itzulpenaren historia lotsagarri horrek muturreko zenbait erantzun ekarri ditu. Bada dioenik hizkuntza europarretara ekarritako itzulpenak mugatu egin beharko liratekeela, are murriztu, testuak ez liratekeela sistema linguistiko eta kultural zapaltzaileetara itzuli behar, horrek prozesu kolonizatzailea betikotzen duelakoan. Arrazoi dute, jakina. Baina itzulpena murriztea beste zentsura moduetara era arriskutsuan hurbiltzea da. Itzulpena debekatzea erregimen tirano batek onartezintzat jo zuen liburu-erreketan amaitzen den bidetik eraman gaitzake. Askoz emankorragoa da, besteak beste, Homi Bhabha idazleak eta Sherry Simonek bere atalean aipatzen dituen emakume itzultzaile kanadar askok proposatutako ikuspuntua; bitartekoaren politika berri baten alde irmoki mintzo dira, trantsiziozko espazioaren ahalmen sortzailea birbalioztatzearen alde. Honela azaltzen du Homi Bhabhak:

gogoan izan behar dugu “inter” horrek –itzulpenaren eta birnegoziazioaren berriena, bitarteko espazioa– daramala kulturaren esanahiaren zama. Bide ematen du “herriaren” historia nazional anti-nazionalistak aurreikusten hasteko. Eta Hirugarren Espazio hori aztertuz, baliteke polaritatearen politika saihestea, eta gure buruen bestetasuna azaleratzea.

(Bhabha, 1994:38-9)

Itzulpenean aditu, idazle eta itzultzaileek idatzitako lanen bilduma honen editoreek polaritatearen politika saihestu nahi izan dute. Atal guztiak funtsezko premisa batean oinarritzen dira: itzulpen jardunak beti dakar hizkuntza baino askoz gehiago. Itzulpenak sistema kultural eta politikoen baitan egiten dira, eta historian. Denbora luzez itzulpena jarduera estetiko soiltzat izan zuten, eta arazo ideologikoak ez ziren aintzat hartzen. Itzultzaileek erabilitako estrategiek ere testuak sortu zireneko testuingurua islatzen dute. Hemeretzigarren mendean, itzulpen joera ingeles bat nagusitu zen; horren arabera, arabiarrez eta hindieraz idatzitako testuak moztu, zuzendu eta oin-ohar antropologiko gehiegirekin argitaratzen ziren. Horrela, bada, bai testuaren beraren bai, lehenik eta behin, testu horren ekoizpena sustatu duen kulturaren mendeko posizioa ezartzen da, testu-jardun zehatzen bidez. Arabiarrak, hala jakinarazi zien irakurleei Edward Lanek bere “The Thousand and One Nights” itzulpen entzutetsuko oharretan, Europako irakurle ikasiak baino askoz inuzenteagoak ziren, eta ez zuten bereizketa argia egiten razionala den horren eta fikzioaren artean (Lane, 1859). Antzera, Edward Fitzgeraldek, “The Rubaiyat of Omar Khayyam” hemeretzigarren mendeko itzulpen arrakastatsuenetakoaren autoreak, persiarrei gaitasun artistiko eza egotzi omen zien, eta iradoki zuen haien poesia arte bilakatzen zela noiz eta ingelesera itzultzen zenean bakarrik (Bassnett, 1991). Bi itzultzaile horiek alimaleko arrakasta izan zuten, baina haien itzulpen jardunak oinarrian zituen premisak aztertzen ditugunean, azaleratzen da goragoko sistema kultural bateko kidetzat zutela haien burua. Itzulpena baliabidea zen, bai beste hizkuntzetako idazleen lorpen artistikoei eusteko, bai Europako kultura menderatzailearen gailentasuna berresteko.