Autoreak plazara: Djuna Barnes

Ingelesezko idazketa modernistaren garapenean idazle garrantzitsua izan zen Djuna Barnes estatubatuarra (1892-1982). Emakume matxinoa izan zen, esperientzia berrien zalea, eta moral burgesa iraultzeko eta konbentzio artistikoak hankaz gora jartzeko beti prest zegoen. Aitaren ama, Zadel Turner Barnes, idazle, kazetari eta emakumeen burujabetzaren aldeko aktibista izan zen, eta eragin handia izan zuen Djuna Barnes neskatxarentzat; txikitan, ohe berean egiten zuten lo. Aita musikaria eta margolaria zuen, eta lehen hezkuntza bi haiengandik jaso zuen Barnes txikiak; eskolara hamar urterekin hasi zen joaten, baina noizbehinka bakarrik.

Hamasei urte zituela auzoko batek bortxatu zuen, aitaren baimenarekin, antza. Gainetik aipatzen du bortxaketa Ryder lehen nobelan (1928), eta sakonago eta haserreago The Antiphon antzezlanean (1958). Hemezortzi urte ere ez zituela aitaren amorantearen nebarekin —52 urteko Percy Faulkner— ezkondu zen ahaideek horretara bultzatua, baina bi hilabete ere ez zuten egin elkarrekin. Barnes aldizkari eta egunkarietan hasi zen idazten, eta bere kazetaritza lana oso subjektiboa eta esperimentala zela diote adituek.

Barnes egoera arriskutsuetara behartu zuen bere burua, aurreko emakume belaunaldiei ukatu zitzaiena egiteko. Esaterako, boxeoa moduko eremu maskulinoetan autoreak emakumeen identitate modernoetarako leiho bat ikusten du. Irene Gammelek dioenez, «beste ezeren aurretik, emakumeen errepresio-historia oso bat askatzen saiatzen da Barnes». Oso gaztetan sartu zen Greenwich Village-ko giro bohemioan, eta 1921etik 1930era gauza bera egin zuen Parisen. Lehenengo eleberria argitaratu aurretik ere izen ona zuen literaturan Barnesek, eta artista ospetsu askoren ezaguera egin zuen, besteak beste, James Joyce, T. S. Eliot eta Elsa von Freytag-Loringhoven poeta dadaista. Azken horren biografia idazten hasi zen Barnes, baina ez zuen sekula bukatu. Gai lesbikoak sarri jorratu zituen, betiere bereizgarri zuen estiloan, amorruzkoa eta mendekuzkoa askotan. Margolanak ere egin zituen. Aurrez aipatutakoez gainera, amari eskainitako The Book of Repulsive Women poemak eta marrazkiak (1915) eta Nightwood eleberria (1936) dira haren lanik ezagunenak.

Bukatzeko, anekdota bat. Bere pribatutasunaren mugak bortizki defendatzen zituen, eta zail izaten zuen inork harengana iristea (sutsuki saiatu zen berari buruzko biografiarik idatz ez zezaten; alferrik, ordea). Phillip Herring-ek haren biografian dionez (Djuna: The Life and Work of Djuna Barnes, 1995), Philadelphiako liburuzain batek Nightwood eleberriaren inguruko erakusketa bat egin nahi zuela-eta autoreari idatzi zion, haren bizitzari buruz eta eleberriaren idazketari buruz galdezka. Barnesek, suminez, erantzun zion idazleek ez dituztela gauza horiek argitara ematen, eta berak halakorik egin izan balu, liburuzainak irakurria izanen zukeela. Zaplazteko bat muturrean.

Gaurkoan dakargun ipuina “What do you see, Madam?” du izena, eta All-Story Cavalier Weekly astekarian agertu zen, 1915eko martxoaren 27an. Hau izanen da, guk dakigula, Djuna Barnesen lehen idatzia euskaraz. Digestio on!

The Book of Repulsive Women liburuko bost marrazkiak.

 

Zer ikusten duzu, andrea?

Mamie Saloam dantzaria zen.

Pobreziaren mailarik baxuenetik zetorren, sorbaldak kotoiarekin eta sabela koadrodun oihalarekin estaltzen dutenen mailatik.

Bowery-k, ez dena inondik ere bertuterako edo zurikeriarako toki aproposa, ikusia zuen lehenengoz Mamie bekozko iluna saiatzen eta parpailak janzten. Orduan bazekiten haren eredua Juno zela, haren oinordetza Joseph eta haren anbizioa jadea. Hamar urterekin Oscar Wilde interpretatzen ikasi zuen, Oscar Wildek joera zuenean, gehiegitxo akaso, pasiorako eta erretilurako, eta sormenari uko egin zionean mugimendu bati eta bizar bati heltzeko.

Ilargiak argitutako gau hartan, Semco marinelari kokotxa laztandu zionean, eta parkeko liletako bat gordetzeko erauzi zuenean, Mamie heldu bihurtu zen.

Gizonaren eta haren ezpainekin lehiakortasuna zer zen ikasi zuen. Gizonarena zen musurik biziena, gizonaren besoak ziren indartsuenak, harena ahots nagusia.

Mamie su bihurtu zen eta infernua ezagutu zuen, ikatza motel erretzen deneko infernu hori, eta staccato zapatetan ongietorria eman zion kaleak aditu zuen Mamie ohean sartu zenean aho zabalik amari egindako barre-algara. Ordutik aurrera, zin egin zuen bere bizitza emanen ziola emozio objektiboak erretratatzeari, agertokian amodioa agertzeari. Bere anbizioa zen John bataiatzailearen ezpainei musu ematea latorrizko erretilu txiki baten gainean igeltsu loriazkoan atseden hartzen zutenean.

Subalterno batek burua estaltzen duenean koldar hutsa da. Mamie Saloam oheko estalkiaren azpian gordetzen zenean, berriz, etorkizuneko etikaren bila zegoen.

Mamiek Bowery erauzi zuen bere adatsetatik, egoki mugitutako gauzen zurrunbilo batera bota zituen bere aldakak, eta patata eta bakailao organismoa goratu zuen kabiar eta xanpain mailara. Norakoa aldatu zuenean, hiru urrats eman zituen munduaren eta haragiaren atzetik dabilen jaun ezagunerantz.

Aberatsa eta pobrea erdeinu kontu batean baizik ez dira bereizten: erdeinua begiradan, erdeinua ezpainetan, eta Broadway osoan zabaltzen den bat-bateko arrunkeriazko barrean. Hori guztia agertu zen Mamieren aurpegi lotsagabean bere burua osorik itzuli zion ispilu batean lehenengoz begiratu zuenean.

Atera zenean, eskailerak jaisten zituela, zapatila ziztrin batzuen soinua eta belaunen kadentzia erregularra baizik ezin zitekeen aditu. Jarrera desorekatuetara ohitua zegoen.

Ispilua eta gero, bere buruari hitz eman zion hortz artetik azken bakailao hezurra atera zuela eta, aurrerantzean, afalondoan mentazko pastillak baino ez zituela mastekatuko.

Neska batek txikleei eta kalezuloei uko egiten dienean, eta beste deus ezagutu gabea denean, zerbait ezberdina bihurtzen da, eta Mamie bihurtua zen zerbait ezberdin hori dantzaria zen, goitik behera.

Makillajearen mundu txiki horretan sartu zen Mamie: prentsa agenteen eta hauts-kotoien unibertso horretan, Lillian Russell eta Raymond Hitchcock, Irving eta Sarah-ren leku horretan, lilekin eta Bel Bon-ekin lurrindutakoan, barre-algaren erritmoan sarkorra eta taupakaria den lekuan; aldagela izeneko gelatxo horretan, nondik ez baita inor sartu bezala ateratzen.

Mamie Saloam bitarteko ona zen kosmetikoak saiatzeko. Horiek guztiek sinpleki nabarmentzen zuten Jainkoak eta Saloamdarrek emandako eiteak; izan ere, haien lankidetza bikaina izan zen. Mamie ederra zen.

Lehenengo lerroko gizonek miresten zuten, jantzi estuen teknika ezin hobeki ikasia zuelako.

Bere munduak zumezko aulki hautseztatuen ilarak eta ilarak biltzen zituen, eta horien gainetik, txantxangorri migratzaileen gisara, koroaren anatomia arrosakara igarotzen zen —atze-oihalaren kontra bultzatutako aldakak, afaria baino ikusten ez zuten begi mortuak, urrats berri bat, eta, noizbehinka, beste zenbait gauza—. Mamie Saloam nahi zuen tokira joan zitekeen. Makurtu zitekeen edo gorantz begiratu, Mamiek egiazko anbizioa eta lan astunaren heroikotasuna arnasten baitzituen.

Lotsa onaren muga guztiak gainditu zituenean, zure diruaren bila joan zen arrapaladan; erretzen hasi zenean, Egiptoko platertxo oretsu original horiek tximinia bihurtu ziren. Inork Helena Troiakoa ikusi ahal izan balu mentazko gozokiak paperezko poltsatxo batetik jaten, segur aski haren miresleak guztiz bestelako klase batekoak izanen ziren.

Horrelako gauza batengatik, tropela begira duzun bitartean egiten duzun gauza batengatik maitatuko zaituzte edo ez dizute jaramonik eginen.

Billyk Mamie harrapatu zuen emakumearen logelako atearen goialdean «Ez duzu bekatu eginen» orratzekin iltzatzen, kameleoi-pentsamenduen etxean. Gizonak orduan jakin zuen —argiketariak ere gauzak jakiteko gai baitira— Mamierengana iristeko modua hurbil esertzea eta itxaropenari eustea zela, gizon orori behin datorkiolako aukera.

Zain zegoen bitartean, Mamiek bere filosofia eraiki zuen. Emakumeen onerako eraiki zuen, noski. Hala zioen: «Emakume batek sekula ez daki zer ikusten duen, beraz, dakiena ikusten ahalegintzen da».

—Aizan –esan zuen nagusiak gau batean Mamie inguratzen zuen ilunantzera hurbilduz; apaingarri merkeak josten ari zen azpiko gonetan, gerruntzeetan eta abarretan, Salomerentzako arropak denak–. Aizan, kinka larrian gauden. ALP gure eta hire atzetik zabilen.

—Zer zentzutan? –galdetu zuen Mamie Saloamek.

—Bazekiten denboraldi honen hasieran Salome izenarekin aurkeztuko haugula. Aurreiritziak ditizten…

—Nola ez ba –esan zuen Mamiek lasai–. Aguglia andereñoa, Mary Garden, Gertrude Hoffman eta Trixie Friganza ikusi dituzte amarru bera egiten; beti ikusi dute nahi izan dutena aipatutako horiek erakutsi dietelako ikusi nahi zutena. Aitortu behar dut John ez dela behar bezala maitatua izan hasierako gurgura bukatu zenetik; aitortzen dut benetako burutik geroz eta urrunago joan garen heinean harri-kartoizko pasioak jorratu ditugula.

»Johnek nahiko modu letargikoan erantzuten zuen, baita hasieran ere, eta gehiegi kezkatu gara berarekin. Gizon bat hilik dagoenean, errespetu pixka bat zor zaio; egokia eta alaia da haren inguruan dantzatzea, baina uste dut mainatu ere egin dugula. ALPko emakumeei erakutsiko diet beharrezko moderazioa, jauna ezgauza bada ere. Utzi nire esku.

»A, bide batez –jarraitu zuen, nagusiak eskua ilean zuela, hausnarrean–. Zer da ALP?

—Agertokietako Lizunkerien Prebentzioa –esan zuen, eta irribarre egin zion.

—Eta zer nahi dute?

—Emanaldia bertan behera uztea… Hori edo interpretazio erabat inpartziala ikusi nahi diten.

Billyk bekain iletsuen atzetik bezala begiratu zion. Orduan, bat-batean, zuhurtzia deitzen dugun hori alde batera utzi eta emakumearen eskuari heldu zion.

—Mamie –esan zuen–, ezin dion nire maitasunari erantzun? Izanen naun inoiz zerbait hiretzat? Ordaindu ahalko dinat inoiz honengatik guztiagatik… –besoa zabaldu eta astindu zuen– anbizioen kontu honengatik?

—Billy –esan zuen ahots hotz eta praktiko batez–, zure estimuaren suan ezinen nituzke inoiz patatak egosi. Zure maitasunak ez luke sekula hutsunea beteko; ez luke ezta saguak sartzen diren zulotxoa beteko ere, eta –honela bukatu zuen–, ezinen nuke John ez den beste inor kontuan hartu.

Bihotzaren sakon-sakonean, Billyk pasio izugarri bat zuen, zeinak haren eta emakumearen artean zegoen oztopo alegoriko hori gainditzera bultzatzen baitzuen. Hegalen artean, goialdean jarri zenean eta erretilua eta igeltsuzko aurpegi zurbil goititua argitzeko argi urdina fokatu zuenean, jakin zuen zerk jarri zuen “la mort” hitza hiztegian eta zergatik zabaldu zen, eta auhen egin zuen barru-barrutik.

Hurrengo egunean, aulki hautseztatuen ilarak kendu zituzten, baita baztertutako arropa estuen pilak ere, zerbait ederragoa bihurtu diren edo krisalidatik goizegi sortzeagatik hil diren giza pinpilinpauxen larruazalak. Ez ziren ohartu hautsa zegoela bi orban ikusi zituzten arte, zazpi zentimetrora batetik bestera; bazirudien norbait belauniko jarri eta marraztuta utzi zituela belaunak.

Ez zuten espekulazio handiagorik egin, baina Mamie ohartua zen.

Antzokiko langileak saiatu ziren guztia oso garbi uzten ALPkoentzako eginen zuten emanaldiaren azken entsegua baino lehen. Pitxer bat, aldageletakoa, oso mailatua baina oraindik ere horren jabea bezain deigarria, limoi-urarekin bete zuten, eta pitxerraren kanpoaldea izoztu zen —neskatxa baten jokamoldea nola, gizon bati uko egiten dionean—, eta gero tanta lodiak isuri ziren pitxerraren kurbetatik mahairaino, lehenengo desengainuarekin datozen malkoen gisan.

Agertokiaren hegalak oso ilun zeuden gurutzatu zituztenean. Kasuan-kasuan Florida edo Frantzia agertzen zuten lasta-zakutxoak zintzilik zeuden kulunkan, argiak prestatzen ari zen Billy baino hamabost metro inguru gorago.

Lehenengo lerroan eseri zen nagusia, ALPko andre almidoituen artean, poliki-poliki baina sendoki limoi-ura edaten zutenak edalontzi luze eta finetan. Elkarri begiratzen zioten nagusiaren kateaz estututako txalekoaren alde batetik bestera, papagai-begiradekin, prebentziorako elkarteek eta inspekzio batzordeek bereizgarri duten horiexekin.

Mamie Saloami buruz ongi pentsatu nahiko zuten, baina, Mamiek berak zioenez, Aguglia andereñoa ikusia zuten.

Orduan, agertoki ilunera atera zen Mamie, garai eta gailen. Bere sorbalda biluziek ile-xerlo uholde biziei eusten zieten.

Minutu batez geldi egon zen agertokiaren erdian, soslai haragikoi bat bezala lainoan.

Orduan foku bat piztu zen, ez Mamieren gainean, baizik eta Johnen aurpegi goitituaren eta zurbilaren gainean, begiak erdi itxiak eta ilea eta bizarra erretiluaren ertzean sakabanatuak zituela. Kizkur beltzek kopetaren zuri hitsa eteten zuten, eta ezpain margotuak, isiltasun galdetzailez beteak, Mamie Saloamen saioaren zain zeuden, duela hamar urte musu ematen ikasi zuen horren zain.

ALPko andreak, engainatu ez zitzaten, tente zeuden besaulkietan, edalontzien gainera etorriak. Ziur egon nahi zuten bazela sinpletasun bat Mamie Saloam bere nagusiaren aurrean iraulkatzen zen moduan.

Hasi zuen emanaldia, zalantzakor, eta jarraian, bat-batean, urrats txikien zirkuluerdi bat osatuz, Bataiatzaile hilaren buruaren inguruan ibili zen Mamie, eztarriko soinu ulertezin batzuk ezpainetatik aireratzen zituen bitartean. Poliki makurtzen hasi zen, harik eta, andre almidoituek ikusi ezin izan zuten moduan, lurrean etzan eta sigi-saga irristatu zen latorrizko erretilurantz.

Zeharka, aurrerantz, plastikozko eskuekin hurbildu zen, geroz eta hurbilago, hurbilago, erretilua eskura izan arte. Horren gainean geratu zen, xuxurlaka, bere begiak urdinetik berdera eta berdetik opalo bizira aldatzen ziren bitartean. Gero, bat-batean, kokotxa erortzen utzi zuen bizar-ileen kontra.

Andre almidoituek hasperen egin eta lasaitua hartu zuten. Horra hor, azkenean, inpartzialtasun osoz lor zezakeen emakumea. Nagusiarengana jiratu zituzten onespen-begiradak.

—John kontrolpean du –esan zuten alde egin aurretik.

Orduan gauza bitxi bat egin zuen Mamiek. Eseri, besoak belaunen parean jarri, eta argiketariaren leku hutsetik zetorren argi urdinaren azpiko aurpegi oraindik geldiari begiratu zion sosegu handiz. John bataiatzaileak eskuineko begiarekin keinu egin zion.

—Jaiki, Billy –esan zuen–. Bukatu da. Eman diezazkiogun eskerrak hegal arteko gauaren iluntasunari eta geldi egoteko duzun gaitasunari. Azkenean lortu dut frogatzea emakume batek sekula ez dakiela zer ari den ikusten.