LITERATURA UNIBERTSALA: ahal bezain hurbil, behar bezain urrun! (I)

Bai, izenburuko bigarren zatia lapurtua da, Juan Garzia edo beste itzultzaile eskarmentaturen bati entzuna da, eta ez, ez gara atalkako foiletoietara biziatu. Astearte eta asteazkenean UEUk eta EIZIEk elkarlanean antolaturiko “Literatura Unibertsala itzultzen” ikastaroan izan ginen Eibarren, eta horren harira, bi egun horietako kronika bana ekarri dugu, twitter maite ez eta izan ez zinetenontzat. Hogeita hamar pertsona inguru izan ginen entzule, adin askotarikoak eta gehienak itzulpen lanetan arituak, ez, ordea, guztiak literatura itzulpenean adituak. Honatx UEUk eta Berriak eginiko kronikak.

Iñigo Roque izan zen antolakuntza eta aurkezpen lanetan (baita twitter elikatzen ere), eta bi egunetako hizlariak labur aurkeztu zituen, gutxi gorabehera ikastaroko egitarauan azaltzen den gisara; lehenengo egunean, hilaren 26an, Miren Ibarluzea, Ana I. Morales eta Karlos Zabala aritu ziren, eta 27an, berriz, Gerardo Markuleta, Fernando Rey eta Juan Garzia. Roquek adierazi zuenez, “literatura unibertsala bilduman egin den lan erraldoia gizarteratzeko eta hari dagokion atarramentua ateratzeko oraindik bide luzea dugu”.

Dinosauroek ez zaitzatela kikildu

Miren Ibarluzeak “girotze saioa” egin zuen; horretarako, Literatura Unibertsala (hemendik aurrera LU) bilduma zer den eta horrek euskarazko sisteman zer harrera izan duen deskribatu zuen, hori baitu tesirako gaia. Hasteko, elearazin jarri genuen lehenengo bideoetako bat ikusi genuen (derrigorrezko arazo teknikoak eta guzti), 2010eko itzultzailearen egunaren harira EIZIEk egin zuena. Segidan, bildumaren ezaugarri nagusiak aurkeztu zituen. Ekimen instituzionala eta publikoa da LU bilduma, EIZIE eta Eusko Jaurlaritzaren arteko hitzarmenetik sortua. Hizkuntzaren eta literatur sistemaren normalizazioa du xede, eta horregatik ez da lehiatzen ekimen pribatuarekin (argitaletxeekin, kasu). Orobat, profesionalen sustapena eta munduko literaturak gurera ekartzea du asmo. Itzultzailearen aintzatespena oso present dago bilduman, bai prozesu osoan (tarifa, zuzenketa, datak) bai emaitzan (eskubideak, izena eta biografia). Ez itzultzailearen egoa puzteko, baizik eta irakurleak argi izan dezan eskuartean duena itzulpen lan bat dela. Ibarluzeak adierazi zuenez, argitalpenetik bost urte pasatzen direnean, euskarazkoaren eskubideak itzultzailearenak dira, eta beste argitaletxe batekin berrargitalpenak itzultzailearekin berarekin adostu daitezke. Antza, Maria Garikanok euskaraturiko Stevensonen Altxor uhartea da bildumaz kanpo berriz kaleratu den bakarra (1991ean lehena, Ibaizabal etxearekin, eta 2008an ondoren, Elkarrekin).

Iñigo Roquek ere aurkezpenean aipatu bezala, hiru aro izan ditu LU bildumak. Lehena, 1990-2002 artean; 100 liburu plazaratu zituen, Ibaizabal argitaletxearekin. Aro horren harira Senezen argitaratu zen balorazioak, besteak beste, poesia faltan zela salatzen zuen. Bigarren aroa 2002-2010 artekoa izan zen, eta 52 liburu kaleratu zituen Elkar-Alberdania lankidetzak. Beste balorazio bat kaleratu zen Senez 37 alean, baina oraingoak bigarren aroa ez ezik, lehenengoaren kritika ere biltzen du, beraz, zuzenduriko akats batzuk ez dira islatzen. Halere, oraindik ere poesia liburu bakarra da LU bilduman duguna. Hirugarren aroaren aurretik, nolabaiteko azterketa eta sustapena egin zen 2010ean, eta katalogoa eta Urrezko Biblioteka ere prestatu zuten. Azkenik, hirugarren aroan, 2011n, Erein-Alberdania-Igela elkarlanak deialdi berria ahalbidetu zuen.

LU bilduma 152 liburuk osatzen dute, eta horiek euskaraz eman dituzten 82 itzultzaile. Horietatik itzulpenen zozketan gehien hautatutako laginak Koldo Bigurirenak dira, 8 liburu plazaratu baititu bilduman; hurbiletik jarraitzen dute Jose Morales Belda eta Josu Zabaleta, 7 libururekin. Alta, Ibarluzeak argi utzi bezala, LU bildumako itzultzaile guztiak “ez dira dinosauroak” eta hasiberriak ere badira zerrendan, beraz, beldurrik ez parte hartzeari. Lau eskutara egin den itzulpenik ere bada, 9, hain zuzen. Datuekin bukatzeko, aipatu behar da azken 15 urteotako Euskadi Saria, itzulpenaren alorrean, LU bildumako 10 obrek jaso dutela.

Paratestuen azterketari eta bildumak literatur sisteman izan duen harrerari buruzko iruzkinak egin zituen ondoren Ibarluzeak. Itzulpena baino jatorriz euskaraz idatzia dirudien testua jotzen ei dute egokitzat kritika guztiek, eta maiz euskarari baino ez zaio erreparatzen. Bildumako liburu guztiek kritika bat, behintzat, jasotzen dute, eta EIZIE arduratzen da horretaz. Irakurle txokoetan, oro har, oso itzulpen gutxi lantzen dira, eta Gasteizekoa da joera horretatik nabarmen urruntzen den bakarra. Batxilergoko testuliburuak arakatuta, oso gutxi dira itzulpenetako txatalak, eta orokorrean, itzultzailea idazlea ere badenean baino ez da aipatzen haren izenik. Azkenik, entziklopedietan ere ez du oihartzun handirik bildumak, nahiz eta corpusetan kopurua handitzen den. Ibarluzeak LU bilduma webgune eta blogetan zenbat aipatzen den ere aztertu du, eta ikusi du, gehienetan, EIZIEk bidalitako albisteak argitaratzen direla, eta ez modu sistematikoan.

Orain arteko ikerketatik ondorioztatu duena zera da: LU itzultzaileak zaintzen dituen bilduma da; adituen edo arituen atarietan maizago aipatzen da; eta ez du kasik zabalkunderik eskoletan eta irakurleen artean. EIZIEk eta argitaletxeek sustapen lana egiten dutela gogoan harturik, Ibarluzeak uste du helmen akatsa gehiago dela irakurleena, eta uste du jendeari kritiko izaten irakatsi behar zaiola. Bestela, orain arte bezala, “itzultzaileek itzultzaileentzat egiten duten zerbait” izaten segituko du.

Galde-erantzunetarako tartean, Juan Garziak hartu zuen hitza, eta sarrerako bideoan azaltzen ziren adierazpen batzuk gaitzetsi zituen, hain zuzen, bildumak gaur egungo best sellerei edo bestelako liburuei leku egin behar zitzaiela zioten ekarpenak. Izan ere, Garziaren esanetan, bildumaren irizpideen barruan egin behar da kritika, ez horietatik kanpo; bestela egiten bada, ez da kritika izanen, kexua baizik. Argi izan behar da, beraz, zer bilduma mota den, eta zer irizpideren barruan aritzen den.

Keep calm and read Jane Austen

Ana Moralesek orain 18 urte itzuli zuen LU bildumarako Austenen Harrotasuna eta aurrejuzkuak (Ibaizabal, 1996). Bai, hori da, gaur egun ezin imajina dezakegun egoera itxuraz prekarioan, internetik gabe! Alta, gabezia horrek aukera eman zion autorearen ingurua bisitatzeko, Ingalaterran. Austen erdi mailako familia bateko alaba izan zen XVIII. mende bukaeran, eta giro landu eta irakur zalean hazi zen. Garai hartan, ezkontza zen emakumeek zuten bizirauteko modua, Austenen obren ageriko berezitasuna dena. Estetikaren aldetik, mila xehetasunek osatzen dute lanaren egitura sofistikatua, umorea eta ironia borborka baliatzen ditu eta autoreak berak gehiegikeriei dien higuina pertsonaiaren batean ere adierazi du, hala egoeratan nola hizkuntzan. Izan ere, hizkuntza da Moralesen hitzetan, autoreak darabilen tresna nagusia pertsonaiak eraikitzeko, testuan elkarrizketa baita nagusi, deskribapenen gainetik. Horrela, bada, solasean oinarrituriko gizartea deskribatzen du Austenek, eta hala eman Moralesek 1813ko obra honetan.

Pertsonaia bakoitzaren terminologia, joskera eta jarioa, beraz, haren izaerarekin bat eginen du, eta gisa horretan erabiltzen dira arkaismoak, interjekzioak eta puntuazioa ere. Kontalariaren ahotsak, esaterako, sintaxi sinplea, jario erraza eta orekatua du, eta adjektibo eta adberbioekin zehazten da. Orokorrean, aipatzekoak dira hizkuntzan, baita ere, egitura bitarrak eta paralelismoak, neurrizkotasuna eta zehaztasuna. Moralesek argitu zuenez, itzultzerakoan hiru tentaziori ihes egin behar izan zien: sinplifikatzeari, Jane baino jatorragoa izateari eta gehiegi azaltzeari. Hiru bekatuak egin zituen, antza, eta adibideak ere eman zituen hanka-sartze horiek ilustratzeko. 18 urte eta gero, haren itzulpen ideia ez da aldatu, alderantziz baizik, are muturragokoa bihurtu baita tentaziook saihestu beharreko ustea. Urrezko Bibliotekan berriz argitaratuko diren 20 liburuetako bat da Harrotasuna eta aurrejuzkuak, beraz, zuzenketa eta eguneratze artean Moralesek bigarren aukera du orduko bekatuetatik libratzeko.

Hiztegiari dagokionez, zehaztasun handia darabil Austenek, eta ez da kasualitatea unean-unean zer hitz hautatu duen, horrek lotura izanen baitu ahotsen aniztasunarekin. Besteak beste, Moralesek zioenez, “nobelan lau ezkontza gertatzen direla kontuan izanda, ageri zaigun amodiozko hiztegia oso moderatua da”; horrela, maitasun hitzaren ordez, irakurleak maizago aurkituko ditu beste hauek: isuria, joera, oniritzia, estimazioa, eroria, onginahia, ongura, atxikimendua eta begi argia. Tonu horrek bat egiten du Austenen estetika orekatuarekin. Solasaren artean, kortesiazko formulak ere ugariak dira, zeinak euskarazkoak gorde dituen, nahiz eta gaur egungo irakurlearentzat arrotz samar gertatu batzuetan (I dare you… > Ausartuko nintzateke esatera…). Doinua eta testura sortzen saiatu zela azaldu zuen itzultzaileak, eta maiz konpentsazioaren bidez egin zuela.

Azkenik, kultur erreferentziei buruz mintzatu zen, hala nola, garaiko sozializazio molde, denbora-pasa, joko eta dantza, arropa, auto, otordu, emakumeen hezkuntza, elizgizon eta amodio ez-zilegiez, eta horrek guztiak ekarri zion buruhauste eta dokumentazio beharrari buruz. Azkenik, gainetik aipatu zuen egun sarean dagoen Austen bizitzari eta lanari buruzko bibliografia, lana izugarri erraztu izanen zukeena, eta Xerezaderen artxiboaren berri ere eman zuen itzultzaileak.

Liburuaren hitzaurrean ageri den aipu bat bukatzeko: “Geure eta besteen absurdoak ironiaz hartzen ikasten dugun neurrian erlatibizatzen ikasiko dugu, eta, beraz, geure iritziak baldintzatzen dituzten harrotasun eta aurrejuzkuen kontra borrokatuko”.

Zubiak, taulak eta izerdia

Bazkalondoan, sargori itsaskorrarekin eta kaloriek sortzen duten logurarekin, literatur itzulpenean daramatzan 12 urteek ematen dioten eskarmentutik mintzatu zitzaigun Karlos Zabala. Erlatibismoaren alde egin zuen hitzaldiaren hasieran, eta jatorrizkotasuna ezbaian jarri zuen; hori guztia indartzeko-edo, autore nahiz teorialari handien aipuak eman zituen, Octavio Paz eta Borgesenak kasu. Hala, bada, jatorrizkotik egiten ez diren itzulpenak erlatibismo horretatik begiratu behar zirela aldarrikatu zuen, baita erlatibotasun hori ere erlatiboa dela adierazi: “askok lur gogorra nahiago dugu, zingiratsua baino”. Erlatibotasuna muga batzuen barruan, beraz, eta ahal dela, ez oso zabal. Gainera, gogorarazi zuen egun badirela xede-hizkuntzari berebiziko garrantzia eta nagusitasuna ematen dioten teoria batzuk. Zubi-hizkuntzetatik itzulpena egitea negatibotzat jo ohi dela esan zuen, eta horren gaineko kritika txatalak irakurri zituen, zeinek “ez dira gozagarriak ez onargarriak” gisako loreak baitzioten. Uste eta juzku horiekin, beraz, nork ikertuko ditu zubi itzulpenak sasi-itzulpentzat hartzen badira?

Kontua da, ordea, itzulpen anitz egin direla zubi-hizkuntzak erabiliz, baita literatur sistema eta hiztun handiko hizkuntza boteretsuetan ere; besteak beste, frantsesa izan da urtetan zubi-hizkuntza horietako bat, eta esperantoa zubi-hizkuntza gisara erabiltzeko sortu zen. Zabalaren ustez, literatura orok behar du bai kanpoa bai barrua elikatu, eta, beraz, bi noranzkoko itzulpenak behar dira; jatorrizko hizkuntza jakin ezean, zeharkakora jo behar. Itzulpen galera erlatibotzat du itzultzaileak, ez absolututzat, eta itzulpen kaskar batek ere jatorrizkoari on egiten diola uste du. Antza, nahiz eta kontrakoa pentsa daitekeen, azterketek diote joera dagoela halako itzulpena egiterakoan zubi-hizkuntzari hertsiki lotzeko.

Ivo Adritx-en Zubi bat Drinaren gainean (Alberdania-Elkar, 2010) plazaratu zuen Zabalak LU bilduman, eta horretarako, serbokroazieraz jakin ez eta zubi-hizkuntzak erabili zituen. Azaldu zuenez, hiru liburu baino ez dira euskaratu serbokroazieratik:  Danilo Kis-en Hildakoen entziklopedia (Alberdania-Elkar, 2005), Monika Etxebarriak euskaratua; Miroslav Krleza-ren Adimenaren mugetan (Erroteta, 2012), Hasier Agirreren itzulpenean; eta azkena, Zabalak euskaratua. Hain zuzen, Dubravka Ugresic idazle kroaziarraren gustukoenak, Aritz Galarragaren elkarrizketan dioskunez. Gaur egun egoera soziopolitiko eta administratiboarekin batera aldaerak izan ditu hizkuntzak. Serbia, Kroazia eta Bosnia elkarrengandik urruntze eta bereizte saiatze horretan, aldaerak izan ditu hizkuntzak, eta egun hiru bikoizketa eta hiru bertsio egiten direla azaldu zuen Zabalak, bata bestearengandik oso hurbil badago ere.

Monika Etxebarriak Senezen kaleratu zuen artikuluan, zubi-hizkuntzetatik itzultzeko zailtasunak aipatzen eta aholkuak ematen zituen, eta ahal izanen balu, Zabalak atzera egin eta aholkuoi jarraituko ziela aitortu zuen. Etxebarriak artikuluan gomendatzen zuen zubi-hizkuntza bakarrari atxikitzea eta beste batzuk kontsulta modura erabiltzea, zalantzak argitzeko. Alta, Zabalak kontrakoa egin zuen; itzulpena esleitu ziotenean, gaztelania eta frantsesezko bertsioak hartuko zituela eredu esan zuen, baina berehala ohartu zen gaztelerazkoa frantsesetik itzulia zela, ez jatorrizkotik. Beraz, alderaketa egiteko beste bertsio baten beharrean zegoen. Italierakoa eta ingelesezkoa hartu zituen, alderatzeko eta itzulpenak pixka bat aztertzeko. Baina horiek aski ez eta galego eta katalanezko bertsioak ere erabiltzera ausartu zen. Entzuleon begiak gehiago zabaldu ezin zirela zirudienean, esan zuen Google Translator-ekin egin zuela proba, kroazierako bertsioa gaztelaniara ekarriz, eta itzultzaile automatikoaren bertsioa ere izan zuela eredu eta aztergai; baliagarri izan omen zitzaion errepikapen edo hitz berezi batzuk identifikatzeko. Itzultzaileak ere ikertu zituen, kulturarekin edo hizkuntzarekin nolako harremana zuten jakiteko. Itzulpen prozesua azaltzen zihoan neurrian gelako beroa handitzen zela zirudien, eta apunteak haizemaile bihurtu ziren berehala. Kapituluka itzuli zuen eleberria, bertsio batzuekin eta besteekin probatzen, ea zeinekin moldatzen zen hobekien. Taula bat ere erakutsi zigun, sinestezina, zinez; sei hizkuntzetako bertsioak ageri ziren, bata bestearen ondoan, eta esaldika edo paragrafoka banatuta zegoen liburu osoa. Horretarako, jakina, bertsioetako batzuk eskaneatu behar izan zituen aurretik, eta guzti-guztiak lerrokatu. Ordurako, beraz, gutxi batzuk baino ez ziren asaldatu esan zuenean eleberria itzultzeko hiru pantaila erabili zituela taula ederra beti bistan izateko, eta laugarren pantaila bat euskarazko bertsioa idazteko. Sei hizkuntza horietarik batzuk argitalpen bat baino gehiago dituztela kontuan hartuz, edonor erotzeko moduko hamaika bertsio bildu zituen. Orain eginen balu, italierakoa erabiliko zukeen, ikerketa guztiak onena hori dela dioelako, eta ingelesezkoa erabiliko luke alderatzeko. Jakina, ondorio horretara heltzeko, aurreko prozesua, nahiz eta neurri txikiagoan, beharrezkoa da.

Informazio bila, Bixente Serranoren kritika hau aurkitu dugu armiarma atarian:

Irakurketa atsegina eskaini digu Karlos Zabalak, ez dakigularik, baina, zein bertsiotatik ekarria. Serbokroazierazkotik ez, segurik. Badakigu, jakin, ezin duguna hizkuntza guztietako jatorrizko bertsioetatik euskaratu. Hala izanik ere, ongi etorriak gurera, baiki, mundu osoko altxor literarioak. Baina eskertzekoa izanen litzateke irakurleoi jakinaraztea zer zubi-hizkuntzatatik igaro den ekarpen bakoitza gureganaino iristeko.

Orain Serranok badaki ez zutela zubi-hizkuntza zehaztu hori egitekotan liburuari beste bi orri gehitu beharko zizkiotelako.

Hizkuntzari dagokionez, turkierazko hitzak ageri dira liburuan, eta guztiak ez zituela gorde esan zuen, horretan ere hautatze prozesua egin zuela, garrantziaren arabera. Itzulpena hautapen prozesu etengabea dela jakitun, bestelako erabaki batzuk ere hartu behar izan zituen; hala nola, oin-oharrak atzera pasatu zituen, aunitz baitziren, eta ahal zela, erraztera jo zuen, nahiz eta esaldiak ez mozteko hautu sendoa egin. Gure grafiarekin eman zituen fonema guztiak, autorearena kasu.

Azkenik, Zabalak argitu zigun Adritxen liburua euskaratu zuenetik ez duela beste itzulpenik egiteko adorerik aurkitu. Inor harritzen da horrekin entzundakoak entzun eta gero? Zur eta lur geratu ginen ikastarotik ateratzean, eta itzulpenak eromen hura merezi ote zuen zalantzarik gabe. Osasuna beste guztiaren aurretik. Galderen tartean, Juan Garziak Zabalaren hitzen azalpen edo argitze moduko bat egin zuen; izan ere, hasieran erlatibotasuna eta xede-hizkuntzaren garrantzia aldarrikatzen zuen berak itzulpena justifikatzen bukatu zuen, edo itxura hori hartu genion, behintzat, zubi-hizkuntza eta bertsio guztien eromenezko kontaketari.