(Garazi Ugaldek bidali digu kronika hau. Mila esker berari, kolaborazioen metxa pizteko behar genuen sua eskaintzeagatik. Etorriko ahal da atzetik petardo sorta zaratatsua!)
Antón Figueroa (Chantada, Lugo, 1943) idazle eta katedratiko galiziarra entzuteko parada izan genuen azaroaren 15ean eta 16an Gasteizko Letren Fakultatean, “Ideología y autonomía del campo literario (artístico)” mintegi irekiaren aitzakian. Mahaiaren bueltan esertzeak ematen duen soseguarekin mintzatu zitzaigun Figueroa literaturaren autonomiaz, eta zenbait pentsalariren testuetan bermatuta ehundu zituen esparru artistikoaren eta gizartearen arteko gorabeherak. Ea hari-muturren bati tiratzen asmatzen dugun.
Bourdieuren esparruak
Bourdieu soziologo frantsesak giza eta gizarte-zientzietarako egindako proposamenaren ildotik, Figueroak esparruka antolatua ulertzen du gizartea. Esparru horiek (ekonomikoa, politikoa, erlijiosoa, estetikoa, intelektuala…) egiteko sozial jakin baten inguruan biltzen dira, eta nahiko modu autonomoan funtzionatzen dute. Demagun esparru horietako bakoitza piramide itxurakoa dela, hau da, barne-antolaketa hierarkizatua duela, nor bere agente eta joko-arauekin. Demagun, halaber, esparru horiek tentsio-eremutzat hartzen ditugula, eta badela guztietan posizioak iraultzeko berezko ahalegin bat, menderatzaileen eta menderatuen arteko lehia deklaratu bat. Jakina, esparru horiek ez dira irla; aitzitik, beste piramideekin etengabeko hartu-emanetan dauden oreka- eta botere-harremanen multzo konplexua osatzen dute. Sare horretan irudikatu beharko genituzke esparru artistikoa eta literarioa ere.
Literaturaren autonomia erlatiboa
Ekoizpen literarioa eta estetika, oro har, ezin dira garaian garaiko testuingurutik bereizita ulertu: gailentzen diren forma, genero eta eredu artistikoak, aurrezarritako arauak errespetatzeko joera zein horiekin errotik hausteko irrika, gizartearen eta une historikoaren isla dira. Hortaz, literaturaren autonomia beti izango da erlatiboa eta errealitate sozialak baldintzatua.
Esparru literarioak berez autonomo izatera joko badu ere, literatura batzuk autonomoago izango dira eta beste batzuk, aldiz, heteronomoago. Hein batean inguruko esparruek eremu artistikoan duten esku-hartzearen araberakoa izango da literaturaren autonomia maila. Esate baterako, egoera historiko jakinetan politikak, ideologiak edota ekonomiak pisu handia har dezakete ekoizpen artistikoan, eta botere menderatzaileek euren neurriko ekoizpen kultural eta sinbolikoak ezartzeko ahalmena izan dezakete. Txanponari buelta emanda, aldiz, literaturak ere badu inguruan eragiteko modurik: idazleak eskura duen botere sinbolikoa baliatu eta esparru literarioan duen posiziotik gizartean eragin dezake. Ekoizpenak ahalmen eraikitzaile eta iraultzailea izan dezake, beraz.
Autonomia aldarrikatzeak ez du zertan zerikusirik izan artea arteagatik egitearekin. Literatura testuinguru sozialarekin konprometitua eta autonomoa izan daiteke aldi berean. Beste esparruetatik aske izateak emango dio arteari hain zuzen ere modu konprometituan aritzeko aukera. Aipatutakoak gurera ekarrita, badago zertaz hausnartu: hizkuntzak eta literaturak euskal pizkundean izan zuten garrantzia edota euskal gatazkak literaturan izan duen presentzia, esaterako, hamarkada gutxitan euskal esparru literarioak bizi izan dituen bi egoera guztiz desberdinen adierazle dira. Azken horren harira Oinazea letraz janzteko manerak artikulu interesgarria idatzi zuen Beñat Sarasolak duela hiru bat urte Argian.
Itzulpenaren eraginaz bi hitz
Itzulpenak ere izan zuen txoko bat mintegian. Figueroaren arabera, nazioarteko harremanik gabe nekez egingo da literatura nazionalik. Nazioartekotzeak homologatzeko eta legitimatzeko indarra du antza. Beste esparru artistiko batzuetan ez bezala, ordea, literaturak hizkuntzaren oztopoarekin egiten du topo beste literaturekiko hartu-emanean. Ikusmira horretatik, inportazioak eta esportazioak ahalbidetzeko modua litzateke itzulpena, kanpoko ekoizpena hurbiltzeaz gain etxeko literatura, bertako obra zein autoreak goratzeko balio duen tresna. Ezin hemen aipatu gabe utzi hizkuntza eta literatura gutxituetan itzulpenak izan dezakeen ahalmen eraikitzailea.
Figueroa da literaturaren esparruaz, diglosiaz eta literatura gutxituez teorizatu izan duen autoreetariko bat. Batik bat Galiziako literaturan oinarrituta aurkezten dituen teoriek antzeko kasuak aztertzeko balio dezaketela kontuan hartuta, haren proposamenak bereziki interesgarri izan daitezke euskal literaturaren azterketan. Argitaratu dituenen artean dira, bakarren bat aipatzearren, Diglosia e Texto (1988) liburua edota “Les Problemes de la Traduction en langues minoritaires” (1992) eta “Literatura Nacional e sistema literario” (1992) artikuluak. Bi egun labur bezain marduletan digestio-lan handi samarreko orea landua eskaini zigun Figueroak bertaratu ginenoi. On dagizuela zuei ere.
Garazi Ugalde
Garazi
2012-11-22
Aunitz konpartitzen dut Figueroak, Garaziren bidez, esaten duenarekin. Gizarte (eraiki) bateko botere harremanak nahigabe ere islatuko dira unean uneko literaturan, izan harreman horiek apurtzeko izan egonkortzeko; autonomia gutxi, bada. Alderantziz, literatur lanak gizartean eragin dezakeela, tira, agian bai eta segur naiz nik ez dakidan zenbait kasu egonen dela, baina beti izanen du idazlearen aurrezagutza eta gizarte posibleak oinarrian. Beraz, esanen nuke literatur lan batek eragin dezakeela dagoeneko badagoen joera edo aldarrikapen bat egonkortzen, indartzen edo delakoa, eta zaila izanen dela kasik ezerezetik zerbait eragitea, sortzea.
“Beste esparruetatik aske izateak emango dio arteari hain zuzen ere modu konprometituan aritzeko aukera”, jartzen du kronikan. “Beste esparru” horiek zeintzuk diren interesgarria litzateke jakitea; esparru konkretuak izanen direlakoan nago (instituzioak, kasu), horrela erabat aske artea ez baita inoiz izanen, beti baitago testuinguru/ideologia batzuei loturik. Garazik “euskal gatazka” aipatu du, eta hain zuzen, gaur Berrian irakurri ahal izan dugu Etxepare institutuaren eskutik Our Wars. Short Fiction on Basque Conflict aurkeztuko duela aurki Mikel Aierbek. Hor kontakizunetako idazleak “aske” izan ziren nahieran gaia lantzeko, eta atzekoz aurrera begiratu beharko diogu, agian, kontuari; hots, noraino bihurtu diren “ez-aske” (bihurtu badira) Etxepare gisako instituzio batek bere galbahetik pasatu eta halako antologia batean agertzeko oniritzia eman duenean. Esan nahi baita, horrek aurretik irizpide batzuk eta ondoren balioztatze bat dakarrelako.
Garazi Ugalde
2012-11-29
Figueroak sutsuki bota zuen baietz, literaturatik beste arloetan eragin zitekeela, baldin eta autore edo genero jakin batek eragiteko pisu nahikorik badu (berak kapital sinbolikoa deitzen diona). Eta botere horrek literaturaren baitan lortutakoa izan behar duela benetan eraginkorra izatekotan, hala dio berak. Alegia, indar literarioa ez dela lortzen botere ekonomiko edota politikoak literatura lepotik helduta badute. “Beste esparruak” aipatzean esparru politikoaz eta ekonomikoaz ari zen batik bat (merkatua, gorbernua, ideologia, politikariak…). Egia da erabateko autonomia fiktizioa dela hein batean, nekez biziko baita literatura gainerako arloetatik isolatuta.
Ezin uka instituzioen eragina zuzenekoa dela gurean. Begira bestela idazle berriak bultzateko lehiaketak, sariak, dirulaguntza publikoa jasotzen duten argitalpenak… Etxepareren moduko erakundeen ekimenek zuzeneko eragina izango dute literaturan, Mikel Aierberen antologiak izango duen bezalaxe. Antologiak osatzean batzuk hautatu eta beste batzuk kanpoan uzteak markatzen du joera bat, eta irizpide horien arabera bultzako dira autore eta lan jakinak literaturaren gailurrera.
Bat nator zurekin, Garazi, ezerezetik zerbait mugitzea zaila dela esatean. Azken batean literaturak inguratzen duena materializatuko du ezer egitekotan, komunitate baten, garai baten, balio batzuen ispilu izan daiteke. Literaturari gizartean eragiteko gaitasuna aitortzen badiogu, uste dut gurean gaur egun duena baino posizio dezente zentralagoa beharko lukeela sorkuntza literarioak. Faktore artistiko hutsetik haratago dauden zenbat kontu…
Alex Gurrutxaga
2013-01-08
Zinez interesgarria, Garazi, testua.
Garazi A.k zabaldu duen ildotik, nik ez nuke esango euskal literatur sistemaren historia laburrari begira literaturaren ahalmenaz hain eszeptiko izateko arrazoiak ditugunik. Bestela esanda, uste dut badela arrazoirik literatur eremuak beste eremuetan baduela eragina esateko (“literaturak ere badu inguruan eragiteko modurik: idazleak eskura duen botere sinbolikoa baliatu eta esparru literarioan duen posiziotik gizartean eragin dezake”).
Adibide onenetakoa Euskal Pizkundean aurkitzen dugu (musikaren kasuan Ez dok Amairu-n adibide esanguratsua dagoela esango nuke).
Even-Zoharrek Europako Nazioen sorrera ikertu zuenean erakutsi zuen bezala (http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/papers/trabajos/EZ-function-literatura.pdf), nazio eraikuntza eta literatura elkarrekin doaz. Eta gurean ere halaxe gertatu da. Erromantizismotik zetorren idealismoak goia jo zuen 30etan, eta Aitzolen eskutik, kulturaren eremua eta literaturaren eremua (batez ere poesia) gidari izango zituen nazio eraikuntza bultzatu zen (Aitzolen iritziz, “en la vanguardia figuran los poetas”). 1930ean, ordurarte inoiz ez bezala, ezin konta ahala ekintza kultural egin ziren, eta 30etan euskal nazionalismoaren indarra izugarria izan zen. Horrek erakusten du gurean ere, literaturak baduela zer esanik, baduela eragin sozialik. Hori uste dut nik.
Segi bizkor
Garazi
2013-01-09
Mila esker erantzunagatik, Alex.
Bai, bat nator, eta adibideak hala erakusten du. Agian ez nuen nire burua behar bezala azaldu eta eszeptikotik izanen dut zerbait, baina ados nago literaturak eragin soziala duela, hori ez dut zalantzan jartzen. Agian oker, baina esan nahi nuena zen haziren bat egon behar duela aurretik gizartean edo irakurleen gogoan, eta literaturak hazi hori aldi berean ureztatu eta berotu egiten duela landare sendo bihur dadin. Besterik ez.