Ametsak hitz eta hitzak jolas

Donostia 2016 Europako Kultur Hiriburutza proiektuaren barruan eta EIZIEk antolatuta, Itzultzailea sukaldean izeneko zenbait saiorekin jarriko da abian Shakespeareren ‘Ametsa’ biziarazten egitasmoa. Kristinaenea parkean 2016ko ekainaren 21ean estreinatuko dute Shakespeareren Uda-gau bateko ametsa antzerki lana (A Midsummer Night’s Dream), eta iragarri dutenez, euskaraz, gaztelaniaz eta ingeles modernoz eginen dira antzezpenak. Itzulpenaz Juan Garzia arduratuko da, zirriborroa prest du jada; prozesua ikusgarri egin nahian, ordea, itzulpen-lana jendarteratu, hausnarketa eragin eta eztabaida sortu asmoz antolatu dituzte sukalde deitu dituzten saioak. Egitasmoaren eta hurrengo saioen nondik norako guztiak Juan Luis Zabalak bildu zituen Berrian, eta EIZIEren atarian dituzue sukaldeen azalpenak eta itzulpenaren zenbait lagin.

Itzultzailearen sukaldeko lehen saioa atzo arratsaldean egin zuten Letren fakultatean, Itzultzaileen Nazioarteko Egunarekin bat eginik. Idoia Noble aritu zen gidari lanetan, eta Juan Garzia obraren itzultzaileak Maialen Berasategi itzultzaile eta zuzentzailea eta Larraitz Ariznabarreta ingeles literaturan aditu eta zaletua izan zituen lagun. Saio parte-hartzailea egin nahi zutela azaldu zuen sarreran Noblek, eta horretan saiatu ziren parte-hartzaileak, saio bizia egin zuten entzuleon aldetik hitz-hartze asko egon ez bazen ere.

Garzia luze-zabal mintzatu zen Shakespeare itzultzeko jardun anbiziotsuaz, Noblek egitasmoa inozokeria edo harrokeria izan ote zen galdetuta. Itzultzaileak esan zuen inozo puntu bat behar dela halako zerbaiti ekiteko. «Analitikoki begiratuz gero, itzulpena ezinezkoa da, baina itzulpena ukatzen duena komunikazioa ukatzen ari da; izan ere, inork ezin du esan nire burutik ateratzen den hori zure burura berdin iritsiko denik». Aldi berean harrotasun eta umiltasun puntu bat behar da, beraz, literatura itzultzen denean oro har. Xede-irakurlearengan jatorrizko testuak sortutako efektu bera lortzeko asmoz abiatzen dela itzultzailea esan zuen Garziak, eta horretarako harrotasun pixka bat beharrezkoa dela. Berasategirentzat oparia izan zen atzoko saioan parte hartzeko aukera, irakurle ez ezik, itzultzaile-betaurrekoekin begiratu ahal izan diolako testuari, eta «oso jostagarria» egin zaio.

Testu itzulgaia finkatu eta genero literarioa zehaztu

Azaletik bertatik antzeman daiteke errealitatea eta fantasia nahasten dituela obrak. Ametsa bera ipuinaren adieran ere har daiteke. Itzulgaia eta genero literarioa zehaztea ezinbestekoa da itzulpenari heldu aurretik, nekez emanen du bestela itzultzaileak. Ariznabarretak esan zuen Shakespeareren obra osoa ez zaigula autoritate obra batetik iritsi, eta kasu batzuetan ezin dela jakin noiz idatzi zuen ere, tartean behin baino gehiagotan taularatu arren idatzi eta zenbait urte eta gero baizik ez baita argitaratu. A Midsummer Night’s Dream-en kasuan, hainbat edizio egin zituzten, eta autorearen obra guztiekin gertatzen denez, aparatu kritiko handia dago horren inguruan.

Garziak berriz azpimarratu zuen itzultzaileak arretaz begiratu behar diola itzulgaiari, zeren aurrean dagoen jakin. «Inoiz halako testurik idatzi ez bada, oso zaila da itzultzea; itzultzailea testua ironikoa dela ohartu ez bada, adibidez, nekez sortuko du halako itzulpenik». Antzezlan bat da Uda-gau bateko ametsa, ahozko literatura, beraz, narratzailerik ez dago eta pertsonaien jardunetik jasoko du irakurleak ekintza. Neurtitzetan emana dago, Errenazimenduan ohi zenez, eta dekoroa deitzen den zerbait dago, hau da, pertsonaiaren arabera aldatzen da jarduna, nork bere hizkera du. Batzuk bertsotan jarrita daude, errimarik izan gabe ere, eta horretaz jabetu behar du itzultzaileak, ondoren erabakiak hartzeko. Shakespeareren obra osoan, hizpide dugun antzezlana da bertsifikatuena, eta Garziak hori gorde behar zuela erabaki zuen. Berasategiren ustez Uda-gau bateko ametsa komedia bat dela ere ez da ahaztu behar, nolabait, «karnabaleskotik» asko duela.

Badira ereduak, Bingen Ametzagak eta Bedita Larrakoetxeak ere itzuli baitzuten obra hau. Muga batzuk ikusten dizkie Garziak, ordea: euskara eredua ez zegoen orduan gaur egun bezain finkatua, eta Larrakoetxeak Arratiako euskaran eman zuen; Ametzagak, berriz, prosan egin zuen itzulpena. Muga horiek gorabehera, Garziak meritua aitortzen die: «Oraindik ez dut ulertzen nola izan ziren kapaz dena itzultzeko; aitzindariei ohore». Bi aitzindariek bezala, Garziak ere Hamlet euskaratu zuen lehenago; paralelismo bat edo beste ikusten dizkie bi obrei, esaterako, bietan agertzen dela antzezlanaren barruan antzezlan bat. Uda-gau bateko ametsa honetan, disparate modura agertzen zaigu, arloteek prestatzen baitute eta guztia aldrebes ateratzen baitzaie: «gaizki jokatutako antzerkiaren kritika izan daiteke».

Hizkerak, jerga edo pidgina nola itzuli: eztabaida amaigabea

Atenasen kokatuta dago antzezlana, baina basoko izakiak Ingalaterrako folkloreari dagozkie; obran sinonimotzat jotzen dituzten elfoak eta maitagarriak (arrak nahiz emeak dira ingelesez eta euskaraz) fantasiaren planoan agertzen dira eta ez dute erriman hitz egiten. Eskulangile soilak, berriz, prosan mintzatzen dira. Klase sozialaren arabera, baita pertsonaiaren arabera ere, aldatzen da hizkera eta erregistroa, beraz. Ariznabarretaren esanetan, erregistroa oso nabarmena da jatorrizkoan, edozein irakurlek antzemateko modukoa; «pertsonaien karakterizazioari lotuta dago, bilatutako eta ongi pentsatutako zerbait da». Berasategiren ustez hori da ematen zailena; bera ere saiatu zen pasarteren bat itzultzen, eta errima gordetzea lortu bazuen ere, jatorrizkoan alde nabarmena zegoen pertsonaien arteko hizkera euskaraz ere markatzea ez zaio samurra egin.

Garziak esan zuenez, espainolezko bertsio batzuek behe-erregistroko pertsonaiak oker mintzatzen jarri dituzte, hau da, akats gramatikalak behin eta berriz egiten. «Eta ez da hori jatorrizkoa; ez da imitatu behar nola dagoen jatorrizkoan formulatuta, baizik eta zer adierazten duen, efektua imitatu behar da, ez forma». Esaterako, jatorrizkoan pertsonaia batek hizkiak jaten dituelako ez du xede-testuko pertsonaia horrek hizkiak zertan jan. Horrekin zer efektu bilatzen den pentsatu eta efektu bera lortzeko xede-hizkuntzan zerk funtzionatuko duen pentsatu behar du itzultzaileak. Ez dago arau orokorrik hizkera edo jerga edo idiolekto bat itzultzeko, kasuan kasuko erabakia baizik.

Bertsoak emateko, neurri klasikoak erabili ditu itzultzaileak, ingelesez batzuetan 10 silabakoa izan arren. Zortziko handia eta 8/7 erabili ditu bereziki, eta, bertsoetan bezala, azentua beti bukaeran dute; horrek bai irakurleari bai antzezleari lagungarri zaiola esan zuen Garziak, eta prosan jarriz gero «doinu deklamatorioa galdu» eginen zela. Froga batzuk egin zituen hasieran, itzultzeko proposamenari baietz esan aurretik, eta neurriak funtzionatzen zuela ikustean, hau da, pertsonaiak horrela mintzo zitezkeela sinesgarria zela ikusi zuenean, aurrera egin zuen.

Hiztegia, erreferentziak eta sukaldeko beste tresnak

Tokian tokiko erreferentziak itzultzeari buruz, egokitu behar diren ala ez erabaki behar izaten du beti itzultzaileak. Grezia agertoki da eta Ingalaterrako izakiak eta arloteak agertzen dira obran, eta pentsatu behar dugu nahita egindako horrek, molde berari eutsiz gero, euskaraz funtzionatuko ote duen. Gauza bera izenekin, autoreak jokoak egiten baititu horiekin ere. Robin Goodfellow pertsonaia, adibidez, Mattin Onpuska bihurtu du Garziak. Horren harira, Ariznabarretak Marta Barros Ochoaren artikulu hau gomendatu zuen, gaztelaniaz bertsio batean eta bestean izenak nola eman diren ikusteko eta, nahi izatera, Garziaren hautuekin alderatzeko.

Ingeles zaharra izanik, aintzat hartu behar dira, nola ez, arkaismoak eta lagun aizunak. Garziak adibide bat jarri zuen: garagardo baten barruko “crab errea” bihurtuko dela dio izaki batek; gaur egungo adieran karramarro jarriko genuke, baina garagardo barruan karramarro erre izatea nahiko bitxia dela pentsatu behar du itzultzaileak, eta denbora gehiago eskaini horren bilaketari. Bertsio batean eta bestean begiratuta, Garziak ikusi zuen “sagarra” ere esan nahi zuela horrek «eta, dokumentazioarekin segituz gero, garai batean barruan sagar errea zuen garagardoa edatea ohikoa zela» ere jakinen dugu. Espainolezko itzulpen batean, ordea, karramarro erre bihurtzen da izakia.

Arloteen hitz eta zentzu jokoak ere aipatu zituen Garziak. Hitz-hartze batean puntuazioa aldrebes erabiltzen du arlote batek; «nola itzuli behar da hori sintaxi diferente batean?». Gainera, Noblek ohartarazi zuenez, antzezlearen esku egonen da gero Garziak txukun-txukun eta buruhauste handien ondoren emandako puntuazio-joko hori ahoz gora transmititzea.

Ariznabarretaren ustez, Shakespeareren lanaren inguruan aparatu kritiko handia badago ere, Uda-gau bateko ametsa obrak kanon berrietatik begiratu eta berrinterpretatzeko aukera ematen du nabarmen, eta gaur egungo teoria postmodernoetatik aztertzeko ere aberatsa da.

Trantze eskizofreniko kontrolatua

Lan hau itzultzeko jokamolderik ez zuten zehaztu, ez eta osagai magikorik eman ere. Testuaz jabetu behar dela errepikatu zuten, zer testu motaren aurrean gauden identifikatu eta horren arabera jokatu. «Itzulpena, eta batez ere literarioa, trantze eskizofreniko kontrolatua da», esan zuen Garziak. Jatorrizkoak beti presente egon behar du, baina urrun, horren forma ahaztuta. Esan nahi duen hori beti buruan, baina nola dagoen formulatuta asko begiratu gabe. Garziaren ustez xehetasunetan ez dugu tematu behar, «San Jeronimok zioen bezala, ez hitzez hitz, zentzuz zentzu baizik edo, nahiago baduzue, esanahiz esanahi». Hurbil-urrun jokoa, hor ere.

Aholku batzuekin bukatu zuen Uda-gau bateko ametsa-ren euskaratzaileak. Batetik, itzultzailearena dela testu itzulia, baina idazleak agintzen duela. Beraz, kontuz ibili behar da jenialtasunekin: «azken orraztu aszetikoa» egin behar zaio testuari, norberaren jenialtasunak kendu behar dira benetan testuan justifikaziorik ez badute. Eta bukatzeko, aitortza apal bat: «Hau itzultzen ari zarenean Shakespeare izan behar duzu».